हरे-भरे अरण्य में अगर कभी निवास हो
हरीतिमा की सेज और आवरण आकाश हो
प्रवाहिनी की लोरियां, कोकिला का गान हो,
भूमि ही तो स्वर्ग है, प्रकृति माँ समान हो!
कीर्तिनाथक आत्मालाप, आत्ममंथनक क्षणमें हमर मनक दर्पण थिक. 'Kirtinathak aatmalap' mirrors my mind in moments of reflection.
हरे-भरे अरण्य में अगर कभी निवास हो
हरीतिमा की सेज और आवरण आकाश हो
प्रवाहिनी की लोरियां, कोकिला का गान हो,
भूमि ही तो स्वर्ग है, प्रकृति माँ समान हो!
कोई भाषा अछूत नहीं है!
कोई भाषा अछूत नहीं है मेरे लिए।
संस्कृत पितामह हैं, मैथिली माँ है,
भोजपुरी, बांग्ला, नेपाली , उड़िया
तथा संथाली, मुंडारी, कोल मौसी ।
तमिल दक्षिणी भारत में मेरी माँ-जैसी हैं,
और कन्नड़ अपनायी हुई राजभाषा।
अरबी, फारसी, तुर्की आई बाढ़ या भूकंप की तरह
हमारे देश,
पर सबको हिन्दी ने पानी में चीनी की तरह घोल लिया!
हिन्दी और हिन्दुस्तानी में ।
कुछ अपने शब्द बिना वीसा के चल गये पश्चिम
पछबैया के साथ,
और कुछ आ गये यहाँ भी पश्चिम से
समुद्र के तरंग के साथ लुटेरे, व्यापारियों
और पर्यटक के साथ।
पर, कोई भाषा अछूत नहीं है मेरे लिए।
जिसकी भाषा की एक भी झलक देखी है,
उसकी हल्की मुस्कराहट भी पहचान लेता हूँ;
बहरहाल, सहायता के लिए,
पाणिनी, काडवेल, बीम्स, व
ग्रियर्सन साहब की सलाह लेता हूँ!
Being Maithil, and Mithila
Maithil are the people from
Mithila region of Bihar, the area bounded on the north by Himalaya, by Ganga on
its south, Gandaki River in the west,
and Kosi River on its east.
Even as the above remain
the historical boundaries of the realm of King Janaka of Janakpur who ruled Mithila,
during the British rule the northern boundary of Mithila moved south when a
part of the northern Mithila was ceded to Nepal in 1815-16 in exchange for the states of Kumaon
and Garhwal that now form the parts of present Uttarakhand state.
Thus, Maithil includes also the Maithili-speaking people from the foothills of
Nepal called tarai. Maithili-speaking people in the plateau region of
Jharkhand. The Maithili-speaking diaspora in other parts of India and the
world also are called Maithils due to their linguistic and cultural similarities.
But for long time, wrongfully though, the community of Maithil brahmin and karan
kayastha alone were considered Maithil, and stereotype of Maithil was derived from
their composite image. This weakened Maithil linguistic identity and cultural
cohesiveness. Now with spread of education and awareness, sense of belonging is
taking roots across the Maithili-speaking population albeit with injured pride
among subaltern population due to years of discrimination as unworthy other. This
is also the reason behind limited awareness about Maithil identity among the
poor and uneducated compared to their caste identity. As a result, Maithil Brahmins
would readily identify themselves as Maithil, but many others due to limited
awareness, although Maithili-speaking, would often identify themselves with their caste or religion. Thus, if caste is as essential as Adhar card, Maithil
identity remains optional of which a majority of the population remains historically
unaware.
Characteristics of Maithils
Is
there any single attribute that defines Maithil? Answer is, no. But Maithili
language is the easiest way to identify them.
Maithils are by nature tradition-bound, god-fearing and many possess strong
tribal loyalties. They observe religious events, and fasts faithfully. Migrants
travel to home from faraway places during Chhath, Durgapuja, and Holi. This
trend is slowly changing as the communities have started creating mini Mithila
or Bihar, wherever they live.
Maithils are hardworking but fatalist. They take setbacks in their stride and
never lose hope. Mithila, being in the Sub-Himalayan region, is crisscrossed by
rivers. It faces periodic floods and earthquakes which wipe out life
and livelihood. But every time people start up from scratch with God as the only
help. Even so, the Earth and the Rivers remain object of worship since they form
the life blood for agriculture.
Maithil and Indian
identity
Indian identity derives many of its facets from Maithil culture. Also, since Mithila- Tirabhukti- for long remained safe from foreign invasion it preserved India cultural ethos. In 1324 Mithila saw first Muslim invasion when Gayasuddin Tughalak attacked Mithila. Mithila regained its sovereignty after a brief interlude, and it helped in large measure to preserve which was under threat from the invaders elsewhere. Also, from pre-historic time Mithila remained the cradle for Sanskrit learning. Scholars and philosophers wrote copiously on philosophy and logic, Dharmashastra, grammar, and literature. They also wrote smritis, bhashyas, and commentaries. King Janaka,Yagyavalak, Udayanacharya, Mandan Mishra, Bachaspati Mishra are few prominent among the scores who represent the tradition.
Post-Muslim invasion
Jyotirishwara, Kameshwar, Vidyapati, Manabodh remained the leading light whose
creations both in Sanskrit and vernacular kept Maithili identity intact.
Jyotirishwara’s Varnratnakara is a unique text from the North.
Today kavi kokil Vidyapati Thakur
remains a unifying force across caste and creed. His lyrics inspired the
Vaishnava, the Shaivas, Shaktas throughout north India. Today, Vidyapati’s
song- jay-jay Bhairavi- has become the common anthem to rally Maithils.
‘Jay-jay Bharavi’ is sung in a chorus at the beginning of almost all religious
and secular functions related to Mithila and Maithili today.
During later centuries Sanskrit pundits
from Mithila continued to spread out throughout India in search of livelihood.
Their erudition found patrons among the princely states and their
institutions. They, earned laurels and brought wealth home. Mahesha Thakur, who
wrote commentaries on astronomy and Indian philosophy, established the
Khandawala dynasty Mithila, later known as Darbhanga Raj, in 1527.
On the negative side
Maithils like all Indian are extremely self-assured, proud and opiniated. They
are very conscious of self-respect, also politically alive and articulate. Many
suffer from laziness when in Mithila. Outside Mithila they work hard and shine.
![]() |
Tirhut
is one of the most ancient landmarks in Indian history. Ancient
Tirhutians and their kings were renowned for their love for learning and
prowess in arms. They were rich and well-known for their mental and spiritual
endowments. Their sense of justice was proverbial among the people they ruled.
Boundaries
of ancient Mithila is defined neither in the Valmiki Ramayana nor in Puranas.
But Valmiki’s Ramayana, Vishnu and Markandeya puranas indicate existence of two
kingdoms north of Ganga River, viz. Vaishali and Mithila. But their dividing lines has not been delineated. It appears both the kingdoms together came to be known under general
name of Tira-bhukti which is said to have had more extensive boundaries than
modern Tirhut.
According to ‘Mithila Khanda’, reputed to be a part of the Brihad-Vishnupurana,
it is bounded on the east by Kausiki, on the west by Saligrami/ Narayani
(modern Gandak), on the south by the river Ganga and on the north by the
Himalaya.
It is 180 miles long ( east to west) and about 125 miles broad( north to south)
i.e. old districts of Darbhanga, Muzaffarpur, Champaran, parts of Munger,
Bhagalpur and Purnea.
Mithila
finds mention in Valmiki Ramayana (cir. 500 BC); Tirhut has no reference there.
It says, Mithila was named after Mithi. The Bhagawatapurana explains how the
country came to be known as Mithila. Maharaja Nimi is reputed to be its first
King. He was doomed to die by the curse of his preceptor, Vashishtha, who was
enraged by Nimi employing another priest, Gotama, to officiate at a sacrifice
without Vashishtha’s permission. After Nimi’s death great rishis of the time
assembled and implored Nimi’s spirit to re-assume human form. As he refused to
do so, they bestowed on him a mystical blessing that he should live forever in
the human eye. They then took his dead body and placed it in a churn in the
hope they might produce a son in his likeness. They were successful and a son
emerged from the churn and was named Mithi, who succeeded his father as a King.
Nimi, whose death was due to curse, was called Videha- one whose body is gone.
His successors have been known as Vaideha. As Mithi was self-born, he and his
successors came to be known as Janaka.
There is much difference as to the derivation of Tirhut, the modern name of
Mithila. The probable theory is that it is corruption of Tira-bhukti, which in
Sanskrit means those who live on river banks. This is true of modern Tirhut
crisscrossed by more than twelve rivers. This is the derivation given by Brihad-Vishnupurana,
which mentions Tira-bhukti, as one of the twelve names of Mithila. As such the
word Tirhut occurs for the first time in Trikanda Sesa Kosa (circa 1200AD) of
Purashottam Deva.
The Muhammadan writers of 12 century have used the same form. Pundit Ganganatha
Jha (17 century AD) explains that Tira-bhukti is so called because it extends
up to the Tira (bank) of river Ganga. There is another explanation by some
modern writers for Tirhut that they explain is the corruption of Trihutam i.e.
country of three sacrifices viz. sacrifice at the birth of Janaki; Dhanushayagna
of Rama breaking the great celestial bow, and the yagna in the honour of
marriage of Ram and Sita.
Seal
bearing name of Tira-bhukti dating back to 4 century A.D. have been discovered
from excavation at Basarha in Muzaffarpur district in year 1903.
References:
1.
Singh Shyama Narayan. History of Tirhut
from the earliest time to the end of nineteenth century. Calcutta: Baptist
Mission Press 1922.
दरभंगा मेडिकल कालेज
1
1973 ई. मे हमर मनोरथ पूर भेल. 13 नवंबर 1973 क दिन दरभंगा मेडिकल कालेजमे नाम लिखल गेल. शरीरमे नव उर्जाक अनुभूति स्वाभाविके छल, आ जीवनक धार सेहो एकटा नव गति आ दिशा पकड़लक. इहो संयोगे जे ठीक तीन वर्ष पूर्व, 1970 ई. मे मेडिकल कालेजमे एडमिशनक हेतु संयुक्त प्रतियोगिता परीक्षा आरंभ भेल रहैक. एहिसँ हमरा-सन अनेको छात्रक हित भेल रहैक; प्रतियोगिता परीक्षाक बलें खेतिहर, किसान, पोस्टमास्टर आ किरानीक सक्षम सन्तानक हेतु मेडिकल कालेजक द्वारि एकाएक खुजि गेल रहैक. ई हमरा-सन सक्षम, किन्तु नवजात कालेजसँ आयल, छात्रक हेतु एक क्रांति छल. लहेरियासरायमे हमरालोकनिक आवास आ मेडिकल कालेजक गेटक बीच मोसकिलसँ 100 मीटरक दूरी छल हेतैक. कुँवर सिंह कालेज आ दरभंगा मेडिकल कालेजक बीच केवल एकटा सड़क रहैक. अस्तु, व्यवहारिक दृष्टिऐ हम सड़कक एक कातक एक कालेजसँ बहरा सड़कक दोसर कातक दोसर कालेजमे जायब शुरू केलहुँ. मुदा, पहिले प्रयासमे हमरा भविष्यक हेतु ई बड़का छरपान (giant leap) छल.
ओहि युगमे दरभंगा-सन शहरमे मेडिकल कालेजक पढ़ाई अभिभावक हेतु बड़का बोझ नहि रहैक. प्रत्येक चारि मास पर मात्र पचास टाका कालेजक ट्यूशन फी लगैक. होस्टलमे एकटा सीटक हेतु मात्र बाईस टाका किराया. हमरा तं प्रतिमाह सवा सौ टाका राष्ट्रीय योग्यता छात्रवृत्ति (National Merit Scholarship) सेहो भेटिते छल. चारि साँझ भोजनक व्यवस्था छले. पोथीओ ततेक महग नहि, सेहो सीनियर लोकिनसँ भेटिए जाइक. ओहुना मेडिकल कालेजक पढ़ाईओ एहन रहैक जाहिमे विद्यार्थी, शिक्षक आ सीनियर-जूनियरक बीच लंबा आ सघन सहयोगक अवसरो रहैक आ आवश्यकता सेहो. तें, अपरिचित वातावरणमे अबितो अपरिचयक बाधा बेसी दिन धरि नहि टिकि पबैक. ई मेडिकल कालेजक ओहि युगक शिक्षा आ संस्कृति बड़का गुण रहैक.
तथापि, कालेज सब आ खास कए मेडिकल आ इन्जिनीरिंग कालेज सबमे रैंगिंग वा सीनियर द्वारा नव छात्रकें सामूहिक रूपें हुथबाक वा रेबाड़क परंपरा एकटा एहन रोग रहैक जे कानूनी वर्जनाक अछैतो छात्र पर भारी पड़ैक. संयोगवश, रैगिंग आइओ छात्र समुदायक अशान्ति एवं जानलेवा कारणक रूपें प्रचलिते अछि. हम मोटामोटी रैगिंगसँ बंचि गेलहुँ, तकर संतोष अछि.
ओहि युगमे मेडिकल शिक्षाक चारू कात एकटा आभामंडल रहैक. संगहि, शिक्षक आ छात्रक बीच बड़का खाधि रहैक. किछु शिक्षक लोकनिक मनमे प्रतिष्ठाक एहन भाव रहनि, जे छात्रक छोटो भूल-चूक प्रतिशोध आ अनौपचारिक दण्डक कारण भए जाइक. दोसर दिस, विद्यार्थी लोकनि सेहो निर्दोष नहि रहथि. जातीय परिचय आ अस्मिताक प्रति छात्र सब सजग रहथि. बहुधा छात्र लोकनि जाति आ phylum ताकि कए रूम-मेट आ मित्र बनबथि. झगड़ा-झंझट भेलापर जातीय नेतालोकनि द्वन्दक नेतृत्व अपना हाथमे लए तिलकें ताड़ धरि बना देथिन; कखनो काल किछु शिक्षक लोकनि सेहो एहि राजनीतिमे रूचि लेथि. मुदा, बहुतो छात्र एहि रोगसँ मुक्त रहथि. हमरा लोकनिक फर्स्ट इयरक रूम-मेट- कीर्तिनाथ झा, सैयद मुसर्रत हुसैन, सतीश कुमार दास आ विजय कुमार सिन्हा- चारि विभिन्न जाति आ दू भिन्न-भिन्न संप्रदायक इन्द्रधनुषी ग्रुप रही. स्वजातीय छात्र लोकनिक संगोरक आह्वान नहि भेल छल, से नहि. मुदा, हमरालोकनि अपन स्वतंत्र उदारवादी विचारधाराक प्रति प्रतिबद्ध रही, आ एखनो छी, तकर गौरव अछि. हमरा सबकें गौरव छल जे अपने बुत्ता पर कालेजमे प्रवेश केने छी, आ अपनहि बुत्ता पर पास कए बहरायब. ओना मेडिकल कालेजक वातावरण हमरा लेल सर्वथा नव छल. संगहि, नव व्यवसायमे प्रवेशक एहि डेगसँ हम अभूतपूर्व आनंद आ उत्साहक अनुभव करी.
पढ़ाईक आरंभ शरीर रचना, शरीर-क्रिया तथा जीव रसायनक मूलभूत पाठ आ प्रयोगसँ भेल रहैक. ई एकटा अभूतपूर्व अनुभव छल. मानव शरीरक आतंरिक संरचनाक देखब रोमांचक लागय. भोरमे एकटा लेक्चर क्लासक बाद दिनचर्या शरीर छेदन (dissection)सँ आरंभ होइक. हमरा ओहिमे बड्ड मन लागय.
सम्पूर्ण बैच एकहि संग डिसेक्शन हॉलमे एकत्र होइक. पाँच गोट भिन्न-भिन्न ग्रुप. आगूमे बीससँ तीस गोट मार्बल-टॉप टेबुल. ताहि पर मानव शरीर. 5-10 छात्र लोकनिक ग्रुप निर्धारित अवधिमे शरीरक निर्धारित आ निर्दिष्ट अंगक डिसेक्शन करथि. शरीरक एक अंशक डिसेक्शनक अवधि पूरा भेला पर मौखिक परीक्षा होइक जाहिसँ ग्रुपमे निरंतर प्रतियोगिताक वातावरण बनल रहैक.
बेरुक पहर ट्युटोरियल क्लास एवं शारीर-क्रिया तथा जीव रसायनक प्रायोगिक क्लास होइक. अर्थात् भोर आठ बजेसँ बेरुक पहर करीब चारि बजे धरि लगातार कालेजक पढ़ाई.
सर्वविदित अछि, दरभंगा मेडिकल कालेजक स्थापना दरभंगा राज एवं महाराज रमेश्वर सिंहक विपुल दानसँ भेल छल. मेडिकल कालेज एवं अस्पतालक विशाल परिसरक लगभग सवा दू सौ एकड़क क्षेत्र महाराजहिक देन थिकनि. प्रशासनक ढिलाई एवं भूमाफियाक आक्रमणक कारण कालेज एवं अस्पतालक भूमिक पैघ क्षेत्रक अतिक्रमण भेल छैक. एहिसँ कालेज एवं अस्पतालक परिसर दिनानुदिन सिकुड़ैत गेलैए. मुदा, प्रशासनक लेल धनि-सन.
एहि परिसरक पुबारि भागमे बुनियादी विज्ञान- शरीर रचना, शरीर-क्रिया विज्ञान एवं जीव रसायन विभागक अतिरिक्त छात्रावास एवं शिक्षक लोकनिक आवास रहनि. पश्चिम भागक क्षेत्रमे अस्पतालक विभिन्न विभाग एवं कालेज तथा अस्पतालक प्रशासनिक खंड रहैक. कालेज एवं अस्पतालक भूगोल एखनहु ओहने छैक.
2
दरभंगा मेडिकल स्कूल, एवं पछाति कालेजक आरंभिक काल कहन रहैक, से कहब मोसकिल. मुदा, सत्तरिक दशकमे कालेज आ अस्पतालक हाल स्वतंत्र भारतक अर्थव्यवस्थाए-जकाँ जर्ज्जर रहैक.
सर्वविदित अछि, भारतक स्वतंत्रताक पछाति जाहि आर्थिक व्यवस्थाक स्थापना भेल ताहिमे गरीबीएकें महिमामंडित कएल गेलैक. सादगी-अपरिग्रह-त्याग-तपस्या अनुकरणीय थिक; निजी उद्यम आ अत्यधिक संपत्तिक उपार्जनकें हेय दृष्टिसँ देखबाक दर्शनकें बल भेटलैक. कल-कारखानामे कोन वस्तुक कतेक उत्पादन हेतैक तकर निर्धारण मांग आ आपूर्तिक नहि, सरकारक कोटा-परमिट करैत छल. कोटा-परमिट राजक एही नीतिक कारण सरकार आमदनीक गति बूँद-बूँदसँ भरैत घैल-सन रहैक. एहना स्थितिमे विकासक लेल टाका ओतेक कतयसँ? एतबे नहि, उद्योग-धंधासँ लए कए शिक्षा धरि सरकारेक एकाधिकार. मुदा, सरकारक हाथ तं छुच्छ रहैक. तें, सरकार बजटमे कर्मचारीक वेतनक अतिरिक्त केवल दिन-प्रतिदिनक खर्चाक प्रावधान होइत छलैक. एहना स्थितिमे संस्थाक विकासक हेतु अर्थ कतयसँ अबितैक. तें, जतय जे पुरान वस्तु रहैक, ताहीसँ काज चलबय पड़ैक. हमरालोकनिक शिक्षक प्रोफ़ेसर डी. एन. शर्मा कहथिन,’ हमरालोकनिक प्रयोगशाला पुरातत्व विभागक म्यूजियम थिक.’ लेबोरेटरी इन्वेस्टीगेशन, मशीन आ उपकरणक अत्यंत कमी, एतेक धरि जे कार्डियोलॉजी विभागमे ई सी जी मशीन धरि नहि रहैक. कालेज लाइब्रेरीमे पोथीक अभाव. छात्रक हेतु एक्स्ट्राकरीकुलर (extracurricular) गतिविधिक कोनो व्यवस्था नहि. एक्स्ट्राम्यूरल लेक्चर (Extramural lecture), सेमिनार, सी एम ई (Continuing Medical Education) सन कोनो गतिविधि नहि. कालेजमे क्लिनिकल मीटिंग आ सम्मलेन कहियो होइत नहि देखलिऐक. होस्टल सबमे केवल सुतबाक व्यवस्था रहैक. मेस विद्यार्थी लोकनि स्वयं चलबाबथि. बेसी काल बिजली गुल, हमरा लोकनि किरोसीन लैंपक इजोतमे पढ़ि एम बी बी एस पास केलहुँ. किरासिन तेल आ चीनीक लेल हमरा सबकें राशन कार्ड अवश्य भेटल छल. व्यवस्थाक नाम पर एतबे. ऊपरसँ प्रशासन एकदम लचर. हाउससर्जन लोकनिक हॉस्टलमे कमराक अनाधिकार दखल आम रहैक. एहि सबसँ द्वन्द आ मारि-पीट सेहो होइक. 1975 ई. मे ईस्ट होस्टलमे एक बम काण्डमे किछु छात्र मारलो गेल रहथि. किछु कालेज छोड़ि भागिओ गेल रहथि. गुण एतबे रहैक जे नियमतः क्लास होइत छलैक. शिक्षक लोकनि दक्ष रहथि आ तत्पर रहैत छलाह. क्लिनिकल टीचिंगक स्तर नीक रहैक. रोगीक संख्या आ विविधताक पर्याप्त रहैक. परीक्षा सख्तीसँ होइक. यद्यपि, 1971-72 ई. क बीच मेडिकल कालेजक यूनिवर्सिटी परीक्षामे ओपन बुक सिस्टम सेहो भेल रहैक; मुदा, से अपवाद भेल. किन्तु, सबसँ बड़का दोष रहैक जे कोनो अकेडेमिक कैलेन्डरक पालन नहि भेने, बैच सब अनेरे विलंबसँ पास भए कए बहराइत रहैक, जकर असरि छात्रक जीविका आ कैरियर पर पड़ैक. मुदा, लगैत नहि अछि संस्थागत स्तर पर अधिकारी लोकनिक चेतनामे छात्रक भविष्यक प्रति कोनो चिंता रहनि. तें, अकेडेमिक कैलेन्डरक अनुपालन वा करिकुलर फ्रेमवर्कक निर्धारण आ पालनक चर्चा कहिओ ककरो मुँहे नहि सुनियैक. प्रत्येक विभाग स्वतंत्र रूपें छात्रक कोर्स पूरा करबैत छल वा अपूर्णे छोड़ि दैक. हमरा जनैत, प्राइवेट प्रैक्टिसक अवसरक अभावक कारण प्रीक्लिनिकल एवं पाराक्लिनिकल विभाग पढ़ाई आ कोर्स पूरा करबामे क्लिनिकल विभाग सबसँ अवश्य बेसी तत्पर छल.
दरभंगा-लहेरियासराय शहरमे बिजली, जल आपूर्ति एवं सफाई-सन नागरिक सुविधा एवं जनस्वास्थ्यक तं गपे नहि हो. कालेज एवं अस्पताल परिसर पर सेहो एहि सबह्क दुष्प्रभाव पड़ैक; तेज बरखा भेने कालेज, अस्पताल, होस्टल, फुटबॉल फील्ड समेत सम्पूर्ण परिसर जलमग्न भए जाइक. डाक्टर, छात्र, स्टाफ, रोगी आ रोगीक परिजन सब एहिसँ प्रभावित होथि, कष्ट सहथि. ऊपरसँ बिजली नहि तं पानिक आपूर्ति नहि. छात्र लोकनि सड़कक कातमे हैण्डपम्प लग नहाथि. पुरान लोग जे मेडिकल कालेजक नीक काल देखने रहथि, तनिका ई आश्चर्यजनक लगनि. मुदा, प्रशासन ले धनि सन . ओ लोकनि अशक्त वा उदासीन रहथि. तथापि, एहि दुर्दशाक भुक्तभोगी तं ओहो लोकनि रहबे करथि.
3
सत्तरिक दशक दशक लेल उथल-पुथलक दशक छल. 1971 मे भारत पाकिस्तान युद्ध भेलैक, बांग्लादेशक उदय भेलैक. अगिला आम चुनावमे इंदिरा गांधीक अभूतपूर्व विजय भेलनि. ऐतिहासिक विजय आ आत्मविश्वासक अछैतो आम नागरिकक जीवनमे सकारात्मक परिवर्तन तं नहिए भेलैक, बल्कि 1975 धरि जनाक्रोशक अगड़ाही एहन रूप लेलक जे जयप्रकाश नारायणकें संपूर्ण क्रान्तिक आह्वानक संग सड़क पर उतरय पड़लनि. सरकारकें कबाछु लागि गेलैक, आ आरंभ भए गेलिक क्रिया-प्रतिक्रियाक दौर, इमरजेंसी आ नागरिक अधिकारक हरण आ दमन.
सामाजिक उथल-पुथलक एहि दौरमे बिहार अगुआ भेल. छात्रलोकनिक सहभागिता आन्दोलनकें बल देलकैक. लालू प्रसाद, सुशील मोदी, नितीश कुमार आदि एही जनांदोलनक प्रयोगशालाक प्रोडक्ट थिकाह. मेडिकल कालेजक छात्र लोकनि सेहो एहि आन्दोलनमे जोशसँ सहभागी भेलाह. कतेक बेर कालेज बंद भेल. कतेको गोटे जेल गेलाह. अंततः, 1977 क आम चुनावमे इंदिरा हारलीह. किन्तु, एहि सभक बीच हमरा लोकनिक बैच जे जुलाई 1978 मे पास करैत से जनवरी 1980 मे पास भेल; हमरा लोकनिक संपूर्ण बैच डेढ़ वर्ष पाछू भए गेल.
सत्यतः, एहि पराभवसँ केवल मेडिकल शिक्षा प्रभावित नहि भेल. शिक्षाशास्त्री आ राजनेता लोकनिक मिली भगतसँ छठम दशकक उत्तरार्द्ध आ सातम दशकक बीच बिहारक शिक्षा व्यवस्था तेहन घोर-मट्ठा भए गेल रहैक जे तकर दुष्परिणाम बिहारक छात्र वर्ग अनेक दशक तक तं भोगिते रहल, बिहार शिक्षा व्यवस्थाक एहि अवनतिसँ आइओ धरि उबरि नहि सकल अछि. आ आइओ कालेज आ विश्वविद्यालय राजनेता आ शिक्षक वर्ग चरौंत बनि कए रहि गेल अछि.
1
नहि जानि कहिया ई गीड़ि लेत सूर्य !
बंगलोर शहरक उपनगरमे फ्लैटक समूहक टोल
तेरह महला मकानक बीच एक फ्लैट
दूर धरि पसरल हरियरीक बिछाओनक आगाँ
आबि रहल अछि दौगल
सौ महला भवनक बाढ़ि .
होइत अछि, आशंका- अधैर्य
नहि जानि कहिया धरि
ई चाटि लेत हरियरी
आ ई गीड़ि लेत सूर्य !
2
गाम घरक प्रगति
बीनि रहल अछि सड़कक महाजाल
मुदा, मनुख शहरमे; जीविकाक जंजाल !
मकड़ा बीनि रहल अछि गोसाउनिक सीर पर
अपन जाल
मनुख लेल डीह-डाबर आ खेत भेल छैक
जानक भारी जंजाल
3
पहाड़मे बसल नारि उघैए पानि
बिछैए जारनि आ कटैए घास,
पलिबार बसैत छैक गाममे
अपंग पति, काहिल बेटा आ चाकरीक लेल
बंगलादेशी मुमताज़ करैए बंगलोर बास !
4
माए बाजथु मैथिली, तमिल, कन्नड़, वा मलयालम
बाप बजौक हिन्दी, नेपाली, मराठी वा बांग्ला बोल
नेना होउक ककरो
सब करैए सुदुक अंग्रेजीमे अनघोल !
अनपढ़ समाजमे धर्मक प्रति गौरव आ भारतक प्रति अपनत्वक विकास
कविशेखराचार्य ज्योतिरीश्वरक ‘वर्णरत्नाकर’क आरंभिक पृष्ठ अनुपलब्ध रहबाक कारण
एहि ग्रन्थक रचनाक उद्देश्य अनुमानक विषय थिक. सुनीति कुमार चटर्जी एकरा
‘कव्योपयोगी गद्य ग्रन्थ’ कहलखिन, तं, संयुक्त संपादक बबुआ मिश्रकेँ ‘भाषा
साहित्यक रचनाक आरंभहिक युगमे गद्यग्रन्थक रचना असंगत लगलनि’, मुदा, ओ एहि विषय पर
आओर विमर्श नहि केलनि.
पछाति अनेक साहित्यकार वर्णरत्नाकरक अध्ययन केलनि, मुदा, सब केओ चटर्जी महाशय
आ पण्डित मिश्रक मत स्वीकार करैत चल गेलाह.
किरणजी अपन अध्ययनमे ग्रन्थक स्वरुप एवं उद्देश्य पर उक्त विद्वानलोकनिक
विचारसँ असहमति प्रकट करबामे असोकर्य
अनुभव करितहुँ, अपन अकाट्य तर्कसँ हुनकालोकनिक मतक खण्डन केलनि. मुदा, ‘किरणजी मत
कतेक गोटेक नजरि पर आयल’, कहब कठिन. 2005मे पुस्तकाकार प्रकाशनक पछाति ‘वर्णरत्नाकरक
काव्यशास्त्रीय अध्ययन’क किछु समीक्षा छपल.
मुदा, ताहिमे केवल मोहन भारद्वाजक नजरि ‘वर्णरत्नाकर’क रचनाक उद्देश्य पर किरणजी
विमर्श पर ध्यान गेलनि, मुदा, संपूर्णतामे नहि.
बाँकी सब केओ एहि अनुसन्धानक विषयवस्तु वा निष्कर्षहि धरि ध्यान केन्द्रित केलनि.
मुदा, वर्णरत्नाकरक रचनाक उद्देश्य पर किरणक सर्वथा नव उपस्थापन पर हुनकालोकनिक
नजरिनहि गेलनि. ई विषय किरणजीक मौलिक चिंतन थिक, हुनक अवदान थिक.
अस्तु, एहि लेखमे ‘वर्णरत्नाकर’क रचनाक उद्देश्य पर किरणजीक उक्ति हुनके
शब्दमे प्रस्तुत करब हमर अभीष्ट अछि. आगाँ यदि एहि विषय पर विमर्श भेल तं तकर
स्वागत हेबाक चाही.
‘वर्णरत्नाकर’क रचनाक उद्देश्य पर किरण जीक दू गोट विन्दु प्रस्तुत कयने छथि:
1. ‘वर्णरत्नाकर’ कव्योपयोगी ग्रन्थ थिक- केर खण्डन. अर्थात् ई
काव्य थिक. एवं
2. ‘वर्णरत्नाकर अखिल भारतक मूर्ति थिक’ केर उपस्थापना
‘वर्णरत्नाकर’ काव्यग्रन्थ थिक
‘वर्णरत्नाकरक काव्यशास्त्रीय
अध्ययन’ किरणजीक अनुसन्धानक विषय रहनि. अस्तु, किरणजी सोझ-सोझ कहैत छथि, ‘
वर्णरत्नाकर अपनहुँ काव्य ग्रन्थ थिक से हमर मत थिक’. हुनक संपूर्ण पोथी एही तर्कक
समर्थनमे अछि. मुदा, एहि ग्रन्थकेँ ‘काव्योपयोगी’ बनाएबी रचनाकारक उद्देश्य नहि
थिकनि, ताहि पर सेहो किरणजी स्पष्ट आ तर्कसंगत वक्तव्य देने छथि. ‘वर्णरत्नाकर’क
रचनाकाल आ संभावित पाठकक दिशि ध्यान आकृष्ट करैत कहैत ओ छथि: 1
ओ अपन तर्ककेँ बढ़बैत दोसर ठाम कहैत छथि2
पुराण, उपपुराण, आगम, स्मृति, वैद्यग्रन्थ, तीर्थ, ऋषि आदिक नाम गना देब पण्डितक हेतु उपयोगी नहि भय सकैत अछि. रामायणक काण्ड, महाभारतक पर्व,क नाम लिखबामे कोन पाण्डित्यक प्रतिपादन भय सकैछ, कोन चमत्कारक सर्जन भय सकैछ ?
वर्णरत्नाकर अखिल भारतक मूर्ति थिक
किरण जी कहैत छथि, ‘भूमि,
जलाशय, वन ,नदी, पर्वत, नगर, ग्राम, लोक, साहित्य, संस्कृति, धर्म, इतिहास ,
आचार-विचार, व्यवहार आदिए समष्टिए देश थिक
ने ? 1. वर्णरत्नाकरक काव्यशास्त्रीय अध्ययन पृष्ठ 4
‘आ तकर समर्थनमे वर्णरत्नाकरमे वर्णित संपूर्ण विषयक सूची दैत किरणजी कहैत
छथि, ’वर्णरत्नाकर अखिल भारतक मूर्ति थिक’
ओ आगू कहैत छथि:3
हमरा लोकनिकेँ तत्कालीन मिथिलाक ऐतिहासिक, राजनैतिक ओ सामाजिक परिस्थिति पर दृष्टि राखि वर्णरत्नाकरक रूप-रचनाक विचार करय पड़त. मिथिलाक ओहि दिन विलक्षण स्थिति छल, अपने ई स्वाधीन छल, मुदा अदुनू दिशि विधर्मी यवन साम्राज्य बढ़ि रहल छल. यवन साम्राज्यसँ राजनैतिक टा खतरा नहि छल, धर्म ओ संस्कृति संकटग्रस्त रहैक. बलसँ वा प्रलोभनसँ विधर्मी भय जेबाक स्थिति उत्पन्न छल. एहि परिस्थिति दिशि मिथिलाक एक-दू विद्वानक दृष्टि गेल. उमापति पारिजात हरणमे मैथिली भाषाक गीतकेँ स्थान दय ‘आशूद्रान्तं कवीनां भ्रमतु भारती भंगि भेदैः’ द्वारा विद्वानक वाणीकेँ शूद्रक कान धरि पहुँचेबाक कामना कयल.4
अस्तु,.....
जाहि कालमे कविशेखराचार्य ज्योतिरीश्वर छलाह से काल मैथिली विद्वानक लेल असाधारण उद्विग्नताजनक छल. मिथिला छल स्वाधीन- एक क्षत्रिय राजाक सम्प्रभुतामे... सभ महान पद पर आसीन छलाह मूर्धन्य पण्डित लोकनि. केहन आनन्दमय समय छल हयत. परंच, पश्चिममे इन्द्रप्रस्थ, कुरुपांचाल, अवध,ब्रज, मथुरा, काशी, कान्यकुब्जक वक्षस्थलकेँ पददलित कयने ठाढ़ छल विधर्मी विदेशी यवनराज आओर दक्षिण पूर्व मगध अंग-बंगक वक्षकेँ दमेसने दोसर यवनराज ठाढ़ छल.
.. राजनैतिक स्वतंत्रताक समयमे ई सभ(राज्य) भने संबंध तोड़ि अपनहुँ धरि स्वत्न्र रहबाक प्रयत्न करओ मुदा धार्मिक स्वतंत्रताक बेरमे भारतसँ विच्छिन्न भय कतेक काल बाँचि सकैत ? तें भारतक विद्वानलोकनि हिन्दूधर्मकेँ सम्पूर्ण भूमिक संग सम्बद्ध करबाक प्रयत्न कयलन्हि..... सतीक शरीरकेँ काटि-काटि कामरूपसँ काश्मीर ओ कन्याकुमारीसँ नयपाल धरि स्थापित कयलन्हि, शिवक लिंगकेँ काटि-काटि संम्पूर्ण भारतमे वितरित कयलन्हि. गंगा, यमुना, गोदावरी, सरस्वती, नर्मदा, सिन्धु, कावेरी भारतक भिन्न-भिन्न भागमे प्रवाहमान नदीमे एक गंगाक आधान कय देलन्हि.5
अर्थात् हिमालयसँ दक्षिण कुमारी अन्तरीप धरि{,}अरब सागरसँ कामरूप धरिक भूखण्डकेँ हिन्दू अपन बुझय. अपन इहलोक ओ परलोक एहि भूभागक संग संम्बन्ध बुझय......(तथा) भारतक अर्थात् हिन्दूजातिक कोनो वर्ग अपनाकेँ एहिसँ बाहर नहि पाबय आओर सम्पूर्ण भारतकेँ अपन बुझय, हिन्दू धर्मकेँ जीवनक संग सम्बद्ध पाबय, एही भावधारामे एहि ग्रन्थक प्रणयन भेल होयत..... (तथा) कविशेखराचार्य एही भावधाराकेँ वर्णरत्नाकरक रूपमे साकार बनाय अनपढ़, अज्ञ समाजक मानसमे स्थापित करय चाहलन्हि.5
ततबे नहि,
ज्योतिरीश्वर अपन रचनासँ अशिक्षित जनतामे हिन्दू गरिमाकेँ पहुँचयबाक प्रयत्न कयल.5
2. वर्णरत्नाकरक काव्यशास्त्रीय अध्ययन पृष्ठ 136
![]() |
3. वर्णरत्नाकरक काव्यशास्त्रीय अध्ययन पृष्ठ 137 |
एक दिशि मुसलमानी धर्ममे एक धर्मग्रन्थ कोरान, एक तीर्थ मक्का, एक पैगम्बर(अवतार) मुहम्मद,एक वा दू नदी पवित्र छलैक. दोसर दिशि हिन्दूक पलड़ा पर कविशेखर अष्टादश पुराण, अष्टादश स्मृति, चौदह आगम, रामायण, महाभारतकेँ राखि देल. दशटा अवतार, अष्टमूर्ति, नवग्रह,अष्टवसु, उनचास पवनदेव, द्वादश सूर्यकेँ उपस्थित कय देलन्हि. अड़सठिटा तीर्थ उपस्थित कय ताहिमे मिथिलाक नाम राखि देलन्हि. एकतीस टा पवित्र नदी देलथिन्ह जाहिमे घर लगक वाग्वती ओ कौशिकिओ अछि.
की एहिसँ हिन्दू धर्मक वैभव नहि द्योतित होइछ ? संगहि मुसलमानी धर्मक दारिद्र्य नहि नाचि उठैछ ? देवी- देवताक बहुसंख्यकत्व आधुनिक पढ़ल-लिखल समाजकेँ झंझटि भने बूझि पड़ौक, मुदा, यैह बहुदेव प्रियता बौद्धधर्मकेँ मिथिलामे जड़ि नहि रोपय देलकैक. आ’ मुसलमनोक संख्या बेसी नहि होमय देलकैक.6
किरणजी अपन तर्कक पक्षमे आगू कहैत छथि:
परिणाम हमर सभक समक्ष अछि. बंगाल मिथिलासँ पूब अछि. ओतय मुसलमानी शासनो मिथिलासँ पहिने सुदृढ़ भय गेल. आ ओतय जनताओ यवन धर्ममे चल गेल. मिथिलामे दलित- हरिजनक संख्या थोड़ नहि अछि, तथापि ओ सभ मुसलमान नहि भेल कियैक? मिथिलाक विद्वान ओकर ह्रदयमे धार्मिक भावना भरैत रहलाह भाषाक रचना द्वारा. ज्योतिरीश्वर एहि प्रकारक विद्वानमे अग्रगण्य थिकाह.6
वर्णरत्नाकरमे ज्योतीरिश्वरक ‘विलक्षण दृष्टि’केँ रेखांकित
करैत किरण जी कहैत छथि:7
यवनधर्म(क गमन)सँ पूर्व
बौद्ध धर्मक विरोध ओ खण्डन होइत रहल मिथिलामे, परन्तु यवन धर्मकअपेक्षा बौद्ध धर्मे मानि कविशेखर
चौरासी बौद्ध सिद्धोकेँ ऋषि-मुनिक संग लय लेलन्हि जाहिसँ बौद्धो अपनाकेँ हिन्दूक अंगे मानथि. मुदा)
.. तें बौद्ध धर्मक समर्थन नहि कयल (तथा) बौद्ध दर्शन ओ आस्तिक दर्शनक मध्य कोन काम्य थिक से कहि
देलन्हि.
निष्कर्षमे किरणजी कहैत छथि, ‘(उपरोक्त दृष्टिसँ देखने वर्णरत्नाकर एक विलक्षण, अनपढ़-
समाजक हेतु अत्यन्त रोचक ओ उपादेय प्रतीत होइछ’2
किरणजीक वक्तव्यकेँ स्पष्ट करबाक हेतु किरणजी उद्धरणक अतिरिक्त आओर किछु कहबाक
आवश्यकता नहि.
संदर्भ :
झा कांचीनाथ. वर्णरत्नाकरक
काव्यशास्त्रीय अध्ययन. प्रथम संस्करण 2005. किरण साहित्य शोध
संस्थान, धर्मपुर, उजान, दरभंगा.
1. वर्णरत्नाकर काव्य किएक नहि थिक पृष्ठ 77
2. भूमिका पृष्ठ 2
3. वर्णरत्नाकर काव्य किएक नहि थिक पृष्ठ 77
4. वएह
5. भूमिका पृष्ठ 2-3
6. वर्णरत्नाकरक रचनाक उद्देश्य तथा भाषा-शैली पृष्ठ 95
7. वएह पृष्ठ 96
8. भूमिका पृष्ठ 4
9. वएह पृष्ठ 4
शिक्षा आ स्वास्थ्य सेवामे तत्काल सुधार आवश्यक अछि
विश्व स्वास्थ्य संगठन जलवायु परिवर्तनकें मनुष्यक स्वास्थ्यक हेतु मूलभूत
खतरा मानैछ. एहिसँ असहमतिक कोनो कारणो नहि. सिकुड़ैत ग्लेशियर, वर्षाक अभाव, सुखाइत
नदी, आ बढ़ैत गर्मी -सन परिवर्तनक सोझाँ जलवायु परिवर्तनक आओर कोन प्रमाण चाही?
एहूमे कोनो दू मत नहि जे एहि सभक कारण मनुष्य अपने थिक.
एहि बेरक गामक यात्रामे जे परिवर्तन हमरा सबसँ पहिने आकृष्ट केलक ओ थिक जलवायु परिवर्तनक साक्षात् परिणाम : दू सालसँ बरखाक अभावें सुखायल पोखरि आ सुखायल कमलाक धार. सत्यतः, हमर गामक गहींड़ नबकी पोखरिकें दराड़ि फाटल प्रायः एखन धरि केओ नहि देखने रहैक. पोखरिक एहन हालत देखि हमरो आश्चर्य भेल. तहिना कमला-बलानक धारक आर-पार बांसक चचरीक पुल सेहो चकित केलक.
![]() |
नबकी पोखरि : सुखायल, दराड़ि फाटल |
चकित करबा योग्य अओरो बहुत किछु परिवर्तन भेलैए ; अधिकतर परिवर्तन
उत्साहवर्द्धके, मुदा, प्रगतिक प्रतिकूल किछु दृश्य आ किछु स्थिति चिंताजनक लागल.
एक, उज्ज्वला योजनाक सफलता, आ LPG क उपलब्धताक कारण भानसक हेतु जारनिक उपयोग गामहुमे विरले होइछ. पशुपालन समाप्त
भए गेलैए. संगहि, शिक्षाक प्रसार आ शहरी जीवन पद्धतिसँ परिचयसँ आब मजदूरहु वर्गक
महिला हाथमे गोंत-गोबर लगयबासँ परहेज करैत छथि. एहना स्थितिमे किछु मुस्लिम महिला
सबकें नित्तःह गाछी-कलमसँ पतलोइ (आमक सुखायल पात) जमा कए माथ पर छिट्टामे उठओने जाइत देखैत आश्चर्ये टा
नहि भेल, ई दुःखद सेहो लागल. कारण, पतलोइ
जमा करब एहि समुदायक पिछड़ापन संकेत तँ थिके, एहन श्रमसाध्य काज प्रगतिक बाधको थिक. कारण,
पतलोइ जमा करबामे बहुत समय बरबाद होइछ. फलतः, एहि वर्गक नारि अशिक्षाक शिकार तँ होइते
छथि, धिया-पुताक पालन सेहो बाधित होइछ. स्वास्थ्य तँ प्रभावित होइते छैक.
गाममे रोजगारक अति सीमित साधनक कारण हिन्दू आ मुसलमान, दुनू वर्गक अशिक्षित मज़दूरमे पलायन आम थिक. तथापि, अवाम
गामक छोट मुस्लिम समुदायक आर्थिक स्थिति हिन्दू मज़दूर वर्गक वनिस्बत बेसी कमजोर लागल.
स्कूलहुमे मुसलमान नेना सबहक उपस्थिति संतोषजनक नहि. एहि गाममे मुसलमान समुदायकें इंदिरा
आवास योजनाक लाभ सेहो नहि भेलैए, से अनेको गोटे गपक क्रममे कहलनि. प्रमाण आँखिक
सोझाँए देखलिऐक . अर्थात् अवाम गाममे अर्थ, आवास आ शिक्षाक दृष्टिएं मुसलमान समुदाय
समाजक आन वर्गसँ निश्चय पाछाँ अछि. आब तँ सब किछु पंचायतक हाथमे छैक. तें स्थानीय
स्तर पर सुधारक आवश्यकता छैक. एहिसँ स्थिति सुधरतैक.
कमजोर शिक्षा व्यवस्था एखनो गामक प्रमुख समस्या थिक; एखनो शिक्षा व्यवस्था
संतोषजनक नहि छैक. एकरा जं फरिछा कए कही तँतात्पर्य ई जे शिक्षकक चुनावक पारदर्शी
प्रक्रिया, सन्तोषजनक वेतन, स्कूलक पक्का भवन, मिड-डे-मील, साईकिल आ छात्रवृत्तिक बावजूद
छात्रक उपस्थिति आ शिक्षाक परिणाम (Pupil’s learning outcome) मे संतोषजनक सुधार नहि भेलैए. संगहि, स्कूली व्यवस्थामे शिक्षकक असहयोग
आ अभिभावकक विश्वासक अभावक कारण सरकारक सब
प्रयासकें विफल भए रहल छैक. हमर एहि निष्कर्षक ठोस कारण अछि.
हम गाममे प्रतिदिन भोरे पाँच बजे टहलबा ले जाइत रही. टहलानमे हाई स्कूलक एक सेवानिवृत्त प्रधानाध्यापकसँ प्रतिदिन भेट होइत छल. ओहो एहिसँ सहमत रहथि जे शिक्षामे अनुशासनक अनबाक सरकार प्रयासमे शिक्षक वर्गक असहयोग आ सरकारी स्कूलक गुणवत्तामे अभिभावाकक विश्वासक अभाव सरकारी प्रयासक विफलताक मुख्य कारण थिक. फलतः, अधिकतर स्कूलमे छात्रक उपस्थितिसँ ल’ कए परीक्षा आ परिणामक आंकड़ा धरि, सब किछु कागजहि पर चलैछ. ऊपरसँ समय पर स्कूल आयब आ गर्मी छुट्टीक अवधिमे कटौती मास्टरलोकनिकें नहि रुचैत छनि. फलतः, राजनीतिक दवाबमे आबि कए सरकारो अनुशासन सुनिश्चित करबाक अपन प्रयासकें ढील कए देलक. एहिसँ शिक्षामे सुधारक सरकारी प्रयासक डेग तँपाछो भइए गेलैक, (बिनु खाद पानिक) ट्यूशनक निरंतर व्यापारकें आओर बल भेटि गेलैक. तथापि, एहि विषय पर छोटसँ पैघ सब एकमत अछि, जे केवल शिक्षा उन्नतिक एक मात्र बाट थिक. तें, अभिभावकलोकनि अपन बच्चाकें पढ़यबालेल कृतसंकल्प छथि आ गर्मीक छुट्टीअहुमे प्रतिदिन भोरे छौ बजे पाँचसँ तेरह-चौदह वर्षक बच्चाकें ट्यूशन लेल झुण्ड बना कए जाइत देखैत छलिऐक-ए.
![]() |
आवासीय परिसरमे शारदा कोचिंग |
गामक एक युवक अंकित कुमार कर्ण सेहो बाटक कातहि अप्पन दरबज्जा पर एहने ट्यूशन ग्रुप चलबैत छथि. निस्संदेह हिनक पढ़ाई बच्चा सबकें रुचैत छैक. कारण, हम बच्चा सभक संग कहिओ कोनो अभिभावककें जाइत नहि देखलिअनि. अवाम गाममे एहि प्रकारक अनेक ट्यूशनक ग्रुप चलैत छैक.
अवाममे सरकारी स्वास्थ्य केंद्रक अभाव सबकें खटकैछ. मुदा, समाधान नागरिकक हाथमे तँछैक नहि. तें, एतय कुल स्वास्थ्य सेवा नीम-हकीम(quack) लोकनिक हाथमे अछि. गामसँ बाहर जतय कतहु स्वास्थ्य केन्द्र आ अस्पताल छैको, अप्रत्यक्ष रूपें विभाग स्वास्थ्य सेवाकें अविश्वसनीय प्रमाणित करबामे संपूर्ण शक्ति लगा देने अछि. संयोगसँ स्वास्थ्य विभाग अपन एहि प्रयासमे पूर्णतः सफल भेल अछि. सरकारक योजना सफल होइक ई तँसभक कामना छैक. कामना कहिया पूर हेतैक, लोक ताहि लेल आशान्वित अछि.
चंडीमन्दिर, राजस्थान, आ ऑपरेशन ब्रासटैक्स
1983 ई. मे हमरा चिकित्सा सेवा कोर (AMC) मे सॉर्ट सर्विस कमीशन (SSC) भेटल छल; अवधि पाँच वर्ष रहैक. अर्थात् स्थायी कमीशन (PC) क
हेतु चाहे तँ पुनः लोक सेवा आयोगक प्रतियोगिता परीक्षामे बैसू, वा तीन वर्षक सेवाक
पछाति आवेदन करू, विभागीय इंटरव्यू दिऔक आ जँ चुनल गेलहुँ, तँ
स्थायी कमीशन लियअ. मुदा, नौकरी आरंभहुमे हमरा सिविलियन लाइफक प्रति मोह छले. तेँ,
तहिया सॉर्ट सर्विस कमीशन अनुकूले बूझि पड़ल छल. कारण, SSC लेने
पांच वर्षक सेनाक नौकरीक पछाति, असैनिक सेवामे जयबाक बाट तँ खुजले रहैत, हमर पत्नीक
रोजगारक अवसर एवं करियर सेहो सुरक्षित रहितनि. ओही योजनाक अनुकूल ओ पढ़ाईमे लगले छलीह. फलतः, यावत् हमर नौकरीक तीन वर्ष पूर भेल, हमर पत्नी दुनू
बच्चाक संग दरभंगामे रहि, एम.ए.(समाजशास्त्र) पूरा कए लेलनि. ई हमरा सभक उद्देश्यक
अनुकूल छल. कारण, शुरुएसँ हमरालोकनिक ई धारणा छल जे नारीक असली सशक्तीकरण केवल रोजगार
आ आर्थिक स्वंतन्त्रतासँ संभव छैक. मुदा, ताहि लेल योग्यता चाही, जे जखनि चाहब, तखन
हासिल नहि भए सकैछ. संयोगसँ विवाहक समय हमर पत्नीक केवल इंटरमीडिएट आर्ट्स पास
रहथि. तेँ, विवाहक पछाति ओ रेगुलर क्लास करैत पढ़ाई जारी रखलनि आ लगातार बी.ए
(ऑनर्स) पूरा केलनि. पढ़ाई आ परीक्षाक बीचहि, 1981 क फरबरी मासमे हमरालोकनिक कन्या सुष्मिता जन्म सेहो भेलनि. तथापि,
ठीक अगिला दू वर्षमे ओ एम ए सेहो पूरा कए
गेलनि.
दोसर दिस, हमहूँ बिहार सरकार
स्नात्तकोत्तर मेडिकल एडमिशन टेस्टमे भाग लेलहुँ आ नीक अंकसँ सफल भेलहुँ. तीन
वर्षक भीतर एहि परीक्षामे ई हमर दोसर सफलता छल. रिजल्टक बाद इंटरव्यू भेलैक आ पटना मेडिकल कॉलेजमे एम एस ( नेत्र चिकित्सा)मे
नामांकनक हेतु हमर चुनाव भए गेल. योजना ई छल जे यावत धरि हम 1988 ई. मे सेनाक SSC सँ मुक्त होइतहुँ, दानापुरमे रहैत हमर एस
एस (नेत्र चिकित्सा) डिग्री भेटि गेल रहैत. एवं प्रकारे सेवानिवृत्तिसँ पहिनहि हम
दुनू गोटे अपन-अपन क्षेत्रमे जीविकाक हेतु योग्य भए जैतहुँ. एहि योजनाक अनुसार हमर पत्नीक योजना सफल
भए गेलनि, आ कटिहारक एक अंगीभूत कालेजमे लेक्चररक रूपमे हुनक नियुक्तिओ भए गेलनि आ
ओ ओतय ज्वाइन कए लेलनि. हमरो दानापुर पोस्टिंगक चिट्ठी आबि गेल. मुदा, हमर
पोस्टिंगमे एकटा नव बाधा आबि गेल; हम दानापुर स्थित जाहि यूनिटमे जा कए योगदान
करितहुँ, ओ यूनिट दानापुरसँ चलि चंडीमन्दिर चल गेलैक. तहिया हमरा एतबा जानकारी नहि
छल जे हम पोस्टिंग बदलबाक हेतु सेना मुख्यालयमे आवेदन दितिऐक आ पटना मेडिकल कालेजमे एडमिशन अवसर बचा लितहुँ.
फलतः, हम तीन सालक सेवाक पछाति दूमदूमासँ रिलीव भए, दानापुरक बदला चंडीमन्दिर (हरियाणा)
मे ज्वाइन कए लेल. एतावता, स्नात्तकोत्तर
पढ़ाईक ई दोसरो अवसर हमर हाथसँ निकलि गेल.
चंडीगढ़ शहरसँ करीब आठ किलोमीटर उत्तर चंडीमन्दिर, पंचकुला शहरक सटले,
राष्ट्रीय राजमार्ग 5 क दोसर कात, भारतीय सेनाक छावनी थिक, जकर स्थापना 1960 ई. मे
भेल रहैक. चंडीमन्दिर छावनी एवं चण्डीगढ़ शहर दुनूक नामकरण, एतुका चंडीमन्दिरहि पर
भेल अछि; ई मन्दिर राष्ट्रीय राजमार्गक कातहि छावनीक समीपहि अछि. अम्बाला-कालका
रेलमार्ग पर छोट-सन चंडीमन्दिर रेलवे
स्टेशन सेहो छावनी लगहि छैक. चंडीमन्दिरमे भारतीय सेनाक पश्चिमी कमानक मुख्यालय
छैक आ सेनाक हिसाबे ई उत्तम पोस्टिंग भेल. कारण, सुपरिचित महानगरक समीप आ पैघ
मिलिट्री स्टेशन, माने सोना मे सोहागा भेलैक.
हम फील्ड एरियासँ आयल रही. डेराक प्रतीक्षा सूचीमे हमरा प्राथमिकताक भेटल आ तुरते अपन ओहदाक अनुकूल आवास भेटि गेल. एतय हमर पोस्टिंग
एकटा वायु रक्षा रेजिमेंटमे (पुनः) आर एम ओ क पद पर भेल छल.
चंडीमन्दिरमे ओ सब सुविधा रहैक, जतेक ‘पीस-स्टेशन’मे सैनिक सुविधा भए सकैछ. तेँ, वस्तुतः चंडीमन्दिरहिमे पहिल बेर हमरा लोकनिकेँ‘पीस-स्टेशन’मे सैनिक जीवनक अनुभव भेल, आ विवाहक पछाति हमरालोकनिकेँपहिल बेर अपन स्वतंत्र घर-आश्रम बसयबाक मनोरथ पूर भेल. एतय शीघ्रे दुनू नेनाक नाम स्कूलमे लिखल गेलनि. एतहि पहिले बेर हमर माता सेहो हमरा लोकनिक गृहस्थीमे अइलीह. बिहारसँ बाहर माताक ई पहिल यात्रा रहनि. एतय हमर पत्नी सेहो अपन परिवारिक आ रेजिमेंटल जिनगीक दायित्वमे लागि गेलीह. ई बुझबाक थिक जे सैनिक जीवनमे सैनिक ऑफिसरक पत्नीलोकनि सेहो जवान लोकनिक हेतु परिवारक कल्याणक हेतु अनेक गतिविधि चलबैत छथि.
मध्यवित्त परिवारमे चिंता-बेगरताक अंत नहि; अपनो आ दोसरोक. माता चंडीमन्दिर आबि तँ गेल रहथि, मुदा, ओहिसँ पहिनहि सब सुख-मनोरथ त्यागि गाममे हम जेना-तेना तीन कोठलीक घर ठाढ़ कयने रही. प्रायः चालीस वर्ष पुरान गामक भीतघर बाढ़िक मारल, आ जर्जर छल. अपन जीवनकालमे दादा कहुना दोसर घर बनयबाक नीव तँ दए गेल रहथि, मुदा, पक्का घरमे रहबाक हुनक मनोरथ पूर नहि भए सकलनि. माताक हेतु घर मनोरथ नहि, आवश्यकता रहनि. अस्तु, नौकरीक आरंभिक तीन वर्षक भीतरे घर बनायब हमर अपन परिवारक सामूहिक त्यागक परिणाम छल. ई घर अगिला 17 वर्ष धरि गाममे माताक अवास तँ छलनिए, एहि अवधिमे हमर भैयारीक विस्तृत परिवारक सब काज-करतेबतामे ओही घरमे भेलनि. ततबे नहि, इएह घर माताक मृत्युक बीस साल बादहु हमरा सबकेँगामसँ जोड़ने रहल.
चंडीमंदिर
आकस्मिकता सैन्य जीवनक सत्य आ पर्याय दुनू थिकैक. तेँ, जहिना नेनालोकनि आ हमर
पत्नी अपन नव परिवेशमे चंडीमन्दिर पहुँचलीह, हमरा पन्द्रह दिनक हेतु एक युद्ध-अभ्यास
(Exercise) पर चंडीमन्दिरसँ किछु दूर जाय पड़ल.
डेरामे घरेलू टहलूक अतिरिक्त सैनिक अर्दली छल.
लगहिमे बैंक, अस्पताल आ स्कूल बसक स्टैंड रहैक. युद्ध-अभ्यासक क्षेत्र सेहो
लगे रहैक, तेँ बीच-बीचमे एक आध बेर चंडीमन्दिर अयबाक अवसरो भेटल. मुदा, किछुए दिन
पछाति, हमरालोकनिकेँ एक एक पैघ सैनिक अभ्यासक हेतु लंबा दूरी आ अवधिक यात्रा पर
चंडीमन्दिरसँ निकलय पड़ल.
ऑपरेशन ब्रासटैक्स (OP
Brasstacks)
चंडीमन्दिरक संक्षिप्त युद्ध अभ्यासक किछुए दिन बाद भारतीय सेनाक इतिहासक
तहियाक सबसँ बड़का युद्ध-अभ्यास- ऑपरेशन ब्रासटैक्स (OP Brasstacks) क चारिम
चरणक अभियान (mass mobilization) आरंभ
भेलैक. एहि अभियानमे भारतीय सेनाक लगभग आधा सैन्यबल एवं दू गोट मुख्य कमान- पश्चिमी
एवं दक्षिणी कमान, एवं सशस्त्र सेनाक तीनू अंगक सहभागिता रहैक. तत्कालीन
सेनाध्यक्ष जनरल कृष्णस्वामी सुन्दरजी द्वारा संयोजित एहि युद्ध अभ्यासमे भारतीय
सेनाक अनेक प्रकारक सैन्य क्षमताक परीक्षाक योजना छलैक. समाचार पत्र सभमे प्रकाशित
आंकड़ाक अनुसार 1986-87क एहि युद्ध अभ्यासमे भारत सरकार एक हज़ार करोड़ टाका व्यय तँ
कयनहि छल, एहि युद्ध-अभ्यासक कारण पाकिस्तानमे तेहन हड़कंप पसरि गेलैक जे पाकिस्तानक
सेना सेहो अकस्मात् सीमा पर हमरालोकनिक सोझाँ
आबि ठाढ़ भए गेल. युद्ध आरंभ हयबालेल ई पर्याप्त छल. मुदा, युद्ध भेलैक नहि. एहि
ऑपरेशनक नाम पछाति, OP Trident भेलैक.
ज्ञातव्य थिक, जखन सेना युद्ध वा युद्ध अभ्यासक लेल सीमा दिस विदा होइछ, तखन
सब किछु पूर्व निर्धारित योजना आ समय सीमाक
अनुकूल कयल जाइछ. एहिमे व्यक्तिसँ ल’ कए,
प्रत्येक छोट वा पैघ यूनिटक अपन-अपन निर्धारित दायित्व होइत छैक. कोनो गतिविधिकेँ ‘
भोजक बेर पर कुम्हड़ रोपबाक हेतु’ नहि छोड़ल जाइछ. एतेक धरि जे (सीमा दिस) यात्राक हेतु
सेनाक प्रत्येक यूनिटक मार्ग, दिन, समय आ सामग्री उपलब्ध रहैत छैक. अतः, सैन्य-बल
अपन संचार आ संवादक आधारभूत व्यवस्थाक बलें एकटा सक्षम एवं आधुनिक मशीन-जकाँ पूर्व
निर्धारित योजनाक अनुसार चलैत चल जाइछ. जँ, एहिमे कतहु गतिरोध एलैक, तँ, प्रत्येक
स्तर पर सेनाक नेतृत्व समस्याक निवारण करैछ, जाहिसँ बिना बाधाक अभियानक मुख्य
लक्ष्य- विजय- प्राप्त कयल जा सकय.
ऑपरेशन ब्रासटैक्स (OP Brasstacks)क हेतु हमरालोकनि नवंबर 1986मे
चण्डीमन्दिरसँ विदा भेल रही आ करीब तीन मासक
बीच पंजाब-हरियाणा- आ राजस्थानक विभिन्न शहर-
पटियाला-संगरूर-बठिंडा-मंडीडबबाली-हनुमानगढ़-सूरतगढ़- लूनकरणसर-जामसर-बीकानेर-नागौर-
बाप - फलौदी - पोकरण- लाठी-जैसलमेर होइत भारत-पाकिस्तान सीमासँ किछुए दूर साम धरि
गेल रही.
यात्राक पहिल राति हमरालोकनिक पड़ाव बठिंडा छावनीमे छल. दोसर दिन, भोरहि मंदिरमे
कमान अधिकारीक संग संपूर्ण रेजिमेंट सामूहिक पूजामे सम्मिलित भेल छल. रेजिमेंटक
पण्डितजी (religious teacher) आरती देखओलनि, सैनिक लोकनि प्रसाद बंटलनि, मन्दिर सहित भगवान गाड़ी पर सवार
भेलाह आ अगिला यात्रा आरंभ भेल रहैक. अगिला पड़ाव जामसर (राजस्थान)मे भेल रहैक. ई
पड़ाव लंबा अवधिक छल. एतय हमरालोकनि
मास-डेढ़ माससँ कम नहि रहल हएब. बीच-बीचमे अनेक यात्रा आ छोट-छोट अभ्यास होइत
रहलैक. सबठाम हमर ड्यूटी सैनिकक स्वास्थ्यक रक्षा एवं उपचार करबाक छल. एहि हेतु
हमरा संग एक गोट नर्सिंग असिस्टेंट, आ मेडिकल इंस्पेक्शन रूम (MI Room)क साजोसामान आ औषधिक भंडार रहैत छल.
जामसरमे हमरा लोकनिक ब्रिगेड हेडक्वार्टर्स आ पाँच टा रेजिमेंट एक ठाम छल. माने, करीब पाँच हज़ार सैनिक अस्सी-नब्बे अफसर आ गोटेक हज़ार विभिन्न प्रकारक मोटर वाहन, भारी सैन्य उपकरण, माल असबाब, गोला बारूद, सैनिकलोकनि व्यक्तिगत हथियार एवं गोला बारूद. ऑप ब्रासस्टैक्स (OP Brasstacks) मे पहिले बेर भारतीय सेना first-line ammunition ल’ कए युद्ध अभ्यासमे गेल छल; हमरो सभक अपन-अपन अस्त्र एवं गोला-बारूद संग छल; ई भूतपूर्व रहैक. सब यूनिटमे मूलभूत चिकित्सा सुविधा आ नर्सिंग असिस्टेंट रहिते छलैक. कोनो-कोनो यूनिटमे RMO सेहो रहथि.
थार रेगिस्तान आ जामसर
जनशून्य इलाका, कतहु-कतहु, दू चारि घर. चारू कात सुच्चा बालु. कतहु-कतहु कीकर,
आक आ बबूलक गाछ. घास-पात नदारद. तैओ एहि मरुभूमिक सुन्दरता हमरा आकृष्ट केलक, यद्यपि,
साहित्यमे मरुभूमिकेँ ह्रदयहीनताक पर्याय बूझल जाइछ. कारण, पानिक अभाव, छाया नहि.
खेत-खरिहान कतहु-कतहु. ऊपरसँ साँप आ बीछक भरमार. तैओ समुद्रक पानिक जकाँ हिलकोरैत
सोन-सन बालुक असीमित प्रसार मनमोहक लागय. ऊपरसँ प्रचुर वन्यजीव; चिंकारा आ ब्लैक बक केर पैघ-पैघ
झुण्ड. नीलगाय, खरहा, मयूर, तित्तिर, चील-चिल्होरि आ विषधर साँप तँ सहजहि. एतुका
हरिण-चिंकारा हमरा आकृष्ट केलक; जिज्ञासु, मृदु, भयभीत आ आँखिमे अबोध नेनाक आँखिक
निश्छलता आ तरलता. तेँ, प्रकृतिसँ जँ प्रेम हो तँ
अनुकूल ऋतुमे राजस्थानक मरुभूमिक सौन्दर्य
अद्भुत आ अतुलनीय बूझि पड़त.
आश्चर्य भेल ने? एहेन मरूभूमिमे एतेक वन्यजीव कोना पलैत छैक! मुदा, एहि प्रश्नक
उत्तर पृथ्वी आ पर्यावरणक बीचक संतुलनमे भेटत, जे सम्पूर्ण प्राणी जगतकेँ लाखों
सालसँ पालैत आबि रहल अछि. हँ, एतबा अवश्य, एहिमे मनुष्य योगदान तँ छैके; नीको आ
बेजायो. राजस्थानक मरुभूमिक पर्यावरण संतुलनमे राजस्थान एवं हरियाणाक विश्नोई
समुदायक अहम भूमिका छनि. ई शाकाहारी समुदाय वन्यप्राणीक रक्षाक हेतु कृतसंकल्प छथि.
ई वन्यप्राणीक प्रति हुनका लोकनिक मात्सर्येक परिणाम थिक जे सलमान खान-सन फिल्म
अभिनेताकें वन्य जन्तुक हत्याक आरोपमे कतेक वर्ष धरि कठघरामे ठाढ़ होबय पड़लनि.
सुनैत छी, ओ अन्ततः न्यायालय द्वारा बरी भेलाह.
सर्वविदित अछि थार मरुभूमिमे गर्मी आ बालुक अंधड़क कारण गर्मीक ऋतुमे दिनमे
बहरायब कठिन आ अहितकर छैक. मुदा, राति शीतल होइत छैक. जाड़क मासमे तँ बहुते जाड़. राति
एतेक सर्द जे, सुनलिऐक, भोर होइत-होइत बाहरमे राखल पानि जमि कए बर्फ भए जाइत छलैक.
हमरा हमरा विश्वास नहि होअय. तेँ, हमर नर्सिंग असिस्टेंट रामचन्द्र ठाकुर एक दिन
भोरे हमर टेंटक बाहर उपस्थित भेलाह. हाथमे बाल्टी रहनि. हमरा बहराइते ओ बाल्टीकेँ उठा
सोझे उल्टा देलखिन, बाल्टीमे पाथर भेल पानि देखि, हमरा हँसी लागि गेल.ओ चकित
करबायोग्य दृश्य एतेक वर्षक पछातियो मानस पटल ओहिना अंकित अछि.
पछाति एक बेर मई मासक 52° C
तापमानमे सेहो राजस्थानक मरुभूमिमे इंदिरा गाँधी नाहरक कछेर पर मास भरि रहबाक अवसर भेल. मुदा, व्यवस्था,
सावधानी, आ मनोबल सब किछुकेँ पराजित कए दैछ. तेँ, एहि अनुभव सबकेँ हम जीवनक अद्भुत अनुभव संज्ञा दैत छियैक. कारण, सेनाक
बाहर एहन अनुभव हमरा आओर कतय भेटैत! तें, सोचैत छी, सेनाक सेवाक अनुभवक कोनो जोड़ा
नहि! तें, भले किछुओ दिन लेल, देशक प्रत्येक नागरिककें सैन्य-जीवनक किछु दिनुक
अनुभवक अवसर भेटबेक चाही. विशेषतः, किशोर वयसमे सैन्य अनुशासनक अनुभव भावी नागरिकक
मनमे देश-सेवा एवं अनुशासनक बीआ रोपबामे अचूक डेग साबित हयत. राष्ट्रनिर्माणक हेतु
हमरा ई आवश्यक प्रतीत होइछ.
आब पुनः विषय पर घूरि आबी.
गर्मीक ऋतुक विपरीत समयमे रेगिस्तानी इलाकामे सैनिकलोकनि अधिकतर काज रौद गरमएलासँ
पहिनहि समाप्त लैत छथि. तथापि, गर्मी प्रभावसँ
सैनिकलोकनि लू सँ प्रभावित होइते छथि; ई गर्मीक ऋतुमे रेगिस्तानमे एक प्रमुख environmental रोग थिक, जे अनेक सावधानीक बावजूद सैनिककेँ प्रभावित करिते छैक. किन्तु,
ई तं व्यावसायिक खतरा भेल, ट्रेनिंगक हिस्सा भेल. तें, केनहि कुशल.
ज्ञातव्य थिक, युद्ध तथा युद्ध अभ्यासक दौरान सैनिकक आवास नितांत अस्थायी एवं मूलतः टेंट वा बंकरमे होइछ. तथापि, ऑफिस, क्वार्टर मास्टरक स्टोर- राशन-पानी, गोला-बारूद- पेट्रोलियम आयल एवं लुब्रिकेंट (FOL), गाड़ी एवं युद्ध उपकरणक रखरखावक स्थान, (उपकरणक) मरम्मतिक वर्कशॉप, अफसर मेस, जे सी ओ क्लब, सैनिकक भनसाघर-भोजनालय, डाक्टरी जाँच कमरा (Medical Inspection Room), मन्दिर/ पूजास्थलक अतिरिक्त अफसरसँ ल’ कए जवान धरिक आवासक सब किछुक समावेश टेंटमे वा बंकरमे होइछ. सब वस्तुक आवश्यक भंडार सेना संग लए चलैछ. गन्तव्य लोकेशन पर पहुँचलाक बाद जेना-जेना जे वस्तु खर्च होइत छैक, चलिते-चलिते संबंधित विभागक स्थानीय भंडारसँ वस्तुक आपूर्ति होइत रहैत छैक. एहि सभ पर संबंधित अधिकारी एवं कमान अधिकारी/कमांडिंग ऑफिसर (CO) निरंतर नजरि रखैत छथि.
एहि अभियानमे हमरालोकनिक कमान अधिकारी कर्नल अजित चह्वाण साँझुक पहर अफसर मेसमे बैसथि. बैटरी कमांडर लोकनि चारू कातसँ घेरि लेथिन. जूनियर अफसर लोकनि सेहो तत्पर रहथि. कमान अफसर दिन भरिक गतिविधिक जायजा लेथि. कोनो व्यतिक्रम भेने, जूनियर अफसर लोकनिक खूब रेबाड़ल जाथि. एकदिसाह ‘अंग्रेजीक गारि’. मुदा, अंग्रेजीक गारि मैथिली-हिन्दी-पंजाबीक गारि सन वीभत्स नहि लगैत छैक. ई फौजक ट्रेनिंग थिकैक, फौजक सोहाग-भाग थिक. यूनिटक डाक्टर एहि खिंचाईसँ ऊपर भेलाह. कारण, डाक्टरक काज भिन्न प्रकारक होइछ. तैओ सबठाम उपस्थिति अनिवार्य. फौजमे सब किछु अनिवार्ये होइछ, सब परेड थिकैक, पार्टी धरि. मुदा, ओहि बीच हमरा स्नातकोत्तर पढ़ाई प्रतियोगिताक हेतु पढ़ाई माथ पर छल. एडजुटैंट कप्तान प्रभात कपूर डिफेंस सर्विसेज स्टाफ कालेज द्वारा संचालित ‘मास्टर ऑफ़ मिलिटरी साइंस’क प्रवेश परीक्षा तैयारी करैत रहथि. तेँ, हमरा दुनूक रहबाक व्यवस्था एके टेंटमे कयल गेल छल. तेँ, साँझुक बैसाड़क समय, CO हमरा दुनू गोटेकेँ पढ़बाक लेल अवकाश दए देथि आ हमरालोकनि सोझे अपन टेंटमे चल जाई. हमरालोकनिकेँ भोजनक लेल सेहो मेस नहि जाय पड़य. सेवादार टेंटमे भोजन पहुँचा दिअय. CO एवं बाँकी अफसर लोकनिक बैसाड़ तावत धरि चलनि, यावत् धरि मध्यरातिक आसपास धरि CO साहेबक ‘छाक’ पूरा नहि होइनि आ भोजन समाप्त नहि भए जाइक. संयोग एहन भेलैक जे जामसरमे रहिते सेनामे स्थायी कमीशनक हेतु इंटरव्यूक लेल सेना मुख्यालयसँ हमरा बजाहटि आबि गेल. ओतहिसँ तीन-चारि दिनक हेतु दिल्ली जा कए हम इंटरव्यू दए एलहुँ.
बुझबाक थिक, राजस्थानक क्षेत्रमे सड़कक अछैतो तहिया यातायात एकटा बड़का समस्या रहैक. यद्यपि, सीमा सड़क संगठन अंतर्राष्ट्रीय सीमाक समानान्तर संचारक हेतु सामरिक आवश्यकताक अनुकूल ठोस सड़कक निर्माण कयने रहैक. ओकर निरंतर रखरखाओ होइत रहैक. किन्तु, बाट छोड़ि चलब सैन्य अभियानक बाध्यता थिकैक; ऊपरसँ युद्धक अनेक आओर बाध्यता आ आकस्मिकता होइछ. ओहुना बिहाड़ि अयला पर उड़ैत बालुक तर पक्की सड़क ओहिना बिला जाइछ, जेना बाढ़ि अयला पर सब किछु डूबि जाइछ. तहिया GPS क इजाद नहि भेल रहैक. अमेरिकन सेनाक विपरीत भारतीय सेना लग मोबाइल टेक्नोलॉजी उपलब्ध नहि रहैक.
ऊपरसँ रेगिस्तानमे भारी-भरकम मोटर वाहन आ सैन्य उपकरण बालुमे तहिना धसैत छैक
जेना कमलाक पाँकमे मनुख. तेँ, जहिना बर्फसँ झाँपल क्षेत्रमे मोटर वाहन सभक पहिया
सबमे non-skid chain लगाओल जाइत छैक, तहिना, मरुभूमिमे सेना मोटर वाहनक पहियामे sand टायर लगबैत अछि. कएक ठाम निर्धारित बाट पर मीलो दूर धरि पहिनेसँ बनाओल,
काठक डक-बोर्ड बिछाओल जाइक. जाहिसँ निर्बाध आवागमन चलैत रहैछ. सोचबाक थिक,
राष्ट्रीय सुरक्षा आ युद्धक अभियान श्रमसाध्य काज थिक, जाहिमे प्रचुर व्यय होइछ.
मुदा, एहि व्ययक बलें सुनिश्चित सुरक्षासँ
नागरिक जीवन आ राष्ट्रक विकास निर्बाध चलैत रहैछ. तेँ, राष्ट्रीय सुरक्षा
पर भेल व्यय राष्ट्रक विकासमे निवेश थिक, भविष्य निर्माणमे लगाओल पूँजी थिक.
ज्ञातव्य थिक यातायात विभागक सवारी वाहन आ व्यक्तिगत वाहनमे sand tyre क सुविधा नहि होइछ. तेँ, ई गाड़ी सब जतहि सड़कसँ उतरल, संभव अछि ओतहि फँसि जायत. एही प्रकारक एक घटना एखनो स्मरण अछि. एक दिन हमरालोकनि दू-तीन दिनुक एक छोट युद्ध-अभ्यासक पछाति जामसर मुख्यालय आपस अबैत रही. जाड़क मास. प्रायः साँझुक चारि बजैत छल हेतैक. सूर्यास्त हेबा पर रहैक. किछु दूर आगू , झलफल होइते रहैक कि हमरालोकनिक गाड़ीक लंबा काफिलाक गति अनेरे मंद होबय लगलैक (प्रायः आगूमे कोनो पैघ गाड़ी भंगठल छल हेतैक). क्रमशः गाड़ी सब एकदमे ठमकि गेलैक. सेनाक रेजिमेंटक गाड़ीक एहि काफिला (convoy)मे कमांडिंग अफसरक गाड़ी सबसँ आगू आ आर एम ओ क गाड़ी सबसँ पाछू चलैछ. तेँ, हम कोना बुझितिऐक जे गाड़ी सब किएक ठमकि रहल छैक. अनुभवी यायावर आ सैनिक ड्राईवरकेँ इलाकाक गुण-दोष बूझल रहैछ. हमरा लेल ई नव अनुभव छल. ओहुना, तत्काल कोनहुना आगू बढ़बाक बाध्यता आ समय सीमा नहि रहैक, तँ, सैनिक यूनिटक हेतु अपन क्षेत्रमे ठहराव कोनो विप्पत्ति नहि थिक. कारण, डेरा-डंडा, राशन-पानी, दवाई-दारू, भनसाघर, भनसिया, डाक्टर आ डाक्टरी- जाँच कमरासँ ल’ कए मन्दिर-पुजगिरी आ धार्मिक उपदेशक (religious teacher) सब संगहि चलैत छथि. माने, जँ स्थान, मौसम आ दुश्मनक भय नहि हो तँ ‘जतहि धड़, ततहि घर’ चरितार्थ कए सकैत छी. मुदा, रेगिस्तानमे चलैत बस-कार आ बैलगाड़ी- ऊँट-गाड़ी कोना कतहु ठमकि जायत. बस आ एम्बुलेंसमे जाइत रोगी, आ यात्रा पर बहरायल दुधपिबा नेनाक परिचर्या कोना हेतैक. जे किछु,
मुदा, जखन काफिला ठमकल रहैक, तँ अन्हार नहि भेल रहैक. तेँ, आगू बढ़बाक हड़बड़ीमे नागरिक
वाहन सबकें जकरा जतय भेलैक, सड़क छोड़ि नीचा समतल बालुमे उतरि अवरोधकेँ बाईपास कए
आगू बढ़बाक प्रयास करय लागल. मुदा, भारी वा हल्लुक, सब गाड़ी जहाँ-तहाँ फँसैत चल
गेलैक. किछुए कालमे वज्र अन्हार भए गेलैक. मरुभूमिक इजोरिया जेहने स्वच्छ, अन्हार तेहने
बज्र. हाथकेँ हाथ नहि सुझैत. तरेगन अतिरिक्त इजोतक कोनो आन श्रोत नहि. तखन सब
त्राहि-त्राहि. अंततः, हमरा लोकनि ‘पीर-बावर्ची-भिश्ती-खर’ तुरत तत्पर भेलाह. आ ओहि
राति हमरेलोकनिक सैनिकलोकनिक बनाओल भोजन ओतय फँसल यात्रीओलोकनि खेलनि. पछाति, कखनो
आधा रातिक बाद जखन बाट खुजलैक, तँ हमरालोकनि आगू बढ़लहुँ. मुदा, हमरा लोकनि जखन
जामसर कैंप पहुँचलहुँ तँ लगभग भोर भए गेल
रहैक.
भूमि आ मौसमक विचित्रताक अतिरिक्त, परिचित स्थान, गाछ-वृक्ष, पोखरि, आ बस्तीक
अभावमे रेगिस्तानमे दिशा ज्ञान राखब कठिन होइछ., खास कए रातिमे, बाट भुतियायब,
एकटा बड़का समस्या. पहिने अपना टेंटसँ बहरा किछुए दूर गेला पर भुतिया जायब सामान्य
रहैक. वाहन सभक हेतु आब जी पी एसक सुविधा एकर
समस्याक समाधान थिक. मुदा, जुनि बिसरी गूगल मैप लग सेहो केवल ओही क्षेत्रक मैप
होइछ जतय नगरिकक अवावागमन होइछ, गाड़ी चलैछ. विश्वास अछि, सेना लग आब एकर समाधान
अवश्य हेतैक.
आब पुनः ऑप ब्रासस्टैक्स (OP
Brasstacks)क चर्चा. एहि महान युद्ध अभ्यासक पहिने विभिन्न
स्तर पर अनेक छोट-पैघ युद्ध-अभ्यास भेलैक. अस्तु, यूनिटक संग बहुतो ठाम गेलहुँ,
बहुतो अद्भुत अनुभव भेल. किन्तु, हमरालोकनि जामसरसँ कतेक दिनुक बाद डेरा तोड़ल से
सरि भए कए स्मरण नहि अछि. मुदा, हमरालोकनि ओतयसँ जोधपुर शहर एवं पोकरण रेंज -
जतय 18 मई 1974 दिन भारत पहिल परमाणु
विस्फोट कयने छल- सँ आगू श्री भादरिया लाठी गेलहुँ. श्री भादरिया लाठी जयबाक
हमरालोकनिक उद्देश्य दोसर छल. लाठी वायुरक्षा उपकरणक फायरिंग रेंज छैक. ओतय
हमरालोकनिक संग आनो यूनिट सभक एयर डिफेन्स फायरिंगक प्रैक्टिस भेलैक. आब एहि
प्रैक्टिस केर हेतु पायलटलेस टारगेट एयरक्राफ्ट (Pilotless Target Aircraft, PTA) उपयोग होइछ.
मुदा, तहिया कैनबरा हवाई ज़हाज दूरस्थ हवाई अड्डासँ उड़ैत अबैक. हवाई जहाजक भीतर लागल चरखी ( Winch) सँ बहराइत एलुमिनियमक तारसँ
जुड़ल नारंगी रंगक बड़का बेलनाकार टारगेट बैग हवाई जहाजक पाछूसँ उड़ैत अबैक. जखन ओ टारगेट
फायरिंग रेंजक ऊपर अबैक तँ वायु रक्षा बैटरी ओहि पर निशाना साधय. जे बैटरी टारगेट
बैगकेँअपन निशाना बनाकए खसौलक ओ ट्राफीक रूपमे बैग मुख्यालय अनैत छल आ रेजिमेंटल
हेडक्वार्टरमे अपन बैटरी कमांडरक ऑफिसक बाहर गौरवपूर्ण रूपें प्रदर्शित करैत छल.
श्री भदरिया लाठीक समीपे श्री भदरिया जी माताक प्राचीन मन्दिर छनि. ई मन्दिर जैसलमेर जिलाक एक प्रसिद्ध मन्दिर थिक. एहि इलाकामे रामदेवरा नामक तीर्थ सेहो अछि. यात्राक दौरान एहि दुनू तीर्थस्थलमे दर्शन कयल. एही यात्रामे हमरालोकनि जैसलमेर सेहो गेलहुँ. ओतुका ऐतिहासिक जैसलमेर किला देखल. एहि किलाक भीतर एखनो गाँओ बसल छैक. जैसलमेरसँ करीब बेयालिस किलोमीटर दूर साम नामक स्थानमे बालुक बड़का टीला सभक पैघ क्षेत्र छैक. हमरालोकनि ओतहु गेलहुँ. पहिल बेर ओतहि ऊँटक सवारी कयल. ई इलाका विशाल Sand Dune National Park थिक जे जैसलमेर एवं बाड़मेर जिलाक तीन हज़ार वर्ग किलोमीटरसँ बेसी पैघ क्षेत्रमे पसरल अछि आ राजस्थान अयनिहार पर्यटकक हेतु एक प्रमुख आकर्षण थिक. सामसँ आपस भए हमरालोकनि ओहि राति राजस्थान सरकारक पर्यटन विभागक मूमल नामक गेस्ट हाउसक परिसरमे बॉन-फायरक चारू कात बैसि पार्टी कयल, आ भोजन, पेय एवं स्थानीय लोकगीत- पल्लो लटकै-क आनन्द उठाओल.
श्री भादरिया लाठीमे वायु रक्षा फायरिंगक पछाति हमरा लोकनिक रेजिमेंट फेर तेसर
ठाम बढ़ल. मुदा, जखन असल ऑप ब्रासस्टैक्स (OP Brasstacks) आरंभ भेल रहैक, तँ राति-राति भरि
गाड़ी-टैंक- तोपखानाक आवागमनसँ जेहने आसमर्द होइक, तहिना बालु उड़ैक. मुदा, ई युद्ध
अभियानक सोहाग-भाग थिकैक. संयोगसँ एहि अवधिमे भारत-पाकिस्तानक बीच तनातनीक बावजूद युद्ध नहि
भेलैक से बड़का संतोषक विषय. तैओ नवंबर 1986 मे चंडीमन्दिरसँ बहरायल यूनिट यावत् परमानेंट लोकेशन चंडीमन्दिर आपस भेल वापस तावत
मार्च 1987 भए गेल रहैक. ओकर किछुए दिन पछाति हमरा सेनामे स्थायी कमीशन (PC)क सूचना आबि गेल.
अगिला वर्ष 1988क मई मासमे फील्ड
फायरिंगक हेतु रेजिमेंटक संग हम राजस्थानक
दोसर यात्रा पर गेलहुँ. ओही अवधिमे मेजरक
रूपमे हमर प्रोमोशन भेल. यूनिटमे बड़का पार्टी देबय पड़ल. फील्ड एरियामे सेनाकेँ केवल
‘एक्शन’ आ पार्टी नीक लगैत छैक: खूब मेहनत करू आ प्रसन्न रहू. सैन्य जीवनमे मन प्रसन्न
रखबाक इएह मूलमंत्र थिकैक.
किछुए दिनुक बाद मास्टर ऑफ़ सर्जरी ( MS Ophthalmology) मे दिल्ली विश्वविद्यालयमे नाम लिखयबाक
हेतु सेना मुख्यालयसँ हमर चुनाव भेल आ संगहि हमर पोस्टिंग सेहो आबि गेल आ
निर्धारित तिथि पर हम सेना अस्पताल ( रिसर्च एवं रेफरल), दिल्ली कैंटमे योगदान
कयल. ई हमरा हेतु बड़का प्रसन्नताक विषय
छल. परीक्षामे प्रत्येक बेर सफलताक बावजूद,
स्नात्तकोत्तर पढ़ाईक अवसर दू बेर छूटि गेल छल. ओहि पढ़ाईक ई तेसर अवसर छल. दिल्ली
जाइते हम दिल्ली विश्वविद्यालयक प्रतियोगिता परीक्षामे बैसलहुँ आ जुलाई 1988मे दिल्ली विश्वविद्यालय हमर नामांकन
भए गेल.
कीर्तिनाथक आत्मालापक पटल पर 100 म लेख मैथिलीकें जियाकय कोना राखब: समस्या आ समाधान कीर्तिनाथ झा वैश्वीकरण आ इन्टर...