Wednesday, December 20, 2023

मैथिली पत्र-पत्रिकाकें गाम-गाम धरि लए जाएब आवश्यक अछि

 

मैथिली पत्र-पत्रिकाकें गाम-गाम धरि लए जाएब आवश्यक अछि

मैथिलमे मैथिली प्रेमक अभाव नहि। मुदा, जीवनक यथार्थक कारण लोक मैथिलीके आत्मसात नहि कए पबैत अछि। से जँ नहि रहितैक तँ ओ लोकनि जे मैथिलीसँ अपन जीविका चलबैत छथि, अपन नेनाकेँ मैथिली किएक नहि पढ़बितथिन, मैथिली पर प्रहार भेने विरोध किएक नहि प्रकट करितथि। दोसर दिस, जँ संघ लोक सेवा आयोगक परीक्षामे मैथिलीक माध्यमसँ सफलताक संभावना बेसी नहि होइतैक तँ इतिहास, राजनीति शास्त्रक छात्र  विज्ञानक छात्र संघ लोक सेवा आयोगक परीक्षामे वैकल्पिक विषयक रूपमे मैथिली किएक चुनितथि ?

तथापि ई तँ देखिते छियैक जे मैथिलीक पत्र-पत्रिकाक गहाकि (ग्राहक) नहि। किछु मैथिली प्रेमी जीतोड़ परिश्रमसँ मैथिली दैनिक छपैत छथि। मुदा, पढ़निहार नहि भेटैत छनि। एकर कारण पर मंथन होइते रहैत अछि। मुदा, एहि लेखमे ओकर निवारणक चर्चा करय चाहैत छी। यद्यपि, एहि विषय पर हम पहिनहुँ लिखने छी

एहिमे कोनो संदेह नहि जे भाषाक रूपमे मैथिली अपन प्रासंगिकताक अवसर पहिल बेर तखनहि चूकि गेल जखन राज दरभंगा अपन राज-काजमे हिन्दी भाषाके चुनलक। दोसर बेर, मगही आ भोजपुरीक संग  मैथिली अपन प्रासंगिकता स्थापित करबामे तहिए चूकि गेल जहिया बिहार एवं ओड़िसा राज्यक विघटनक बाद ओड़िसाक स्थापना तँ भाषाक आधार पर भेलैक किन्तु, बिहारक स्थापनाक संग संपूर्ण बिहारक भाषा हिन्दी भए गेल। पछाति भोट-बैंकक लोभें मैथिलीभाषी मुख्यमंत्री जगन्नाथ मिश्रक कांग्रेस सरकार उर्दूकें बिहारक दोसर भाषा कए देलक। ई सब पुरान बात दोहराएब भेल. तें एहि इतिहासकें समाधानसँ कोनो मतलब नहि।

हाल-सालमे जतेक बेर मातृभाषाक माध्यमसँ प्राथमिक शिक्षाक निर्णय भेल सरकार कान-बात नहि देलकैक। किन्तु, किएक ? उत्तर सोझ छैक। हमरा लोकनि पहिने बिहारी, हिन्दू-मुस्लिम, ब्राह्मण, राजपुर, भूमिहार, कायस्थ, दलित, पिछड़ा, इत्यादि-इत्यादि छी। मैथिल-जकाँ हमरालोकनिक परिचय सबसँ पाछू अबैछ वा नहिओ अबैछ। मैथिली भाषी छी से तँ आओर सुदूर भेल। कारण, बहुत दिन धरि मैथिल शब्द मिथिला रहनिहार प्रत्येक नागरिकक पर्याय नहि छल। एखनो जखन आब ई परिभाषा सर्वमान्य होबय लागल अछि तैओ मैथिली पढ़बाक-लिखबाक लाभ सबकें एक रूपें उपलब्ध नहि छैक । एहि विषयकें आओर खोंइचा छोड़यबाक काज नहि, तथापि इहो मैथिल समाजक अनेक वर्गमे अशंतोषक कारण नहि थिक, से मानब सत्यसँ आँखि चोराएब होएत। अस्तु, आब केवल मैथिली पाठकक विषय पर आबी।

मिथिलांचलमे एखनो मैथिली प्राथमिक शिक्षाक माध्यम नहि थिक। तें, मैथिली लेखक छोड़ि मैथिली पढ़बामे दक्ष लोकक संख्या कतेक अछि तक्र अनुमान करब कठिन। मुदा, जँ मैथिली प्राथमिक शिक्षाक माध्यम भइओ जायत तँ ओकर गति देखबाक हेतु दक्षिण भारतक दिस देखने सत्य सोझाँ आबि जायत। दक्षिणहुमे हाई स्कूल धरि स्थानीय भाषा पढ़ब अनिवार्य छैक. किन्तु,ओतहु स्थानीय भाषामे ओएह छात्र पढ़ैत छथि जनिक अभिभावककें अपन सन्तानकें अंग्रेजी माध्यमक प्राइवेट स्कूलमे पढ़ेबाक उपाय नहि छनि। बिहारहुमे परिस्थिति एहिसँ भिन्न नहि। तें, जँ मिथिलांचल क्षेत्रमे मैथिलीक माध्यमसँ पढ़ाई आरंभ भइओ गेल तँ कतेक छात्र हिन्दी छोड़ि, मैथिलीक माध्यमसँ पढ़बाक विकल्प चुनताह, से कहब कठिन। उपरसँ आब मैथिली अंगिका, बज्जिका, सूरजपुरिया, पुबरिया आ पचपनियांमे विभक्त भए रहल अछि। एहि मुहिमकें सरकारी प्रोत्साहन भेटैत छैक. तें एहि प्रयासकें राजनैतिक समर्थन भेटब कठिन नहि। मुदा, एखन मैथिलीक माध्यमसँ प्राथमिक शिक्षाक विषयकें एतहि छोड़ि दी। आ पुनः मैथिली दैनिकक हेतु पढ़निहार कोना जुटाबी ताहि विषय पर घूरि आबी। आ ओहि विषयकें पुनः एहि स्थापनाक संग आरंभ करी जे ‘मैथिली अनपढ़ मैथिली भाषीक बलें जीवित अछि’।

जँ अपने क्षण भरि ले हमर उपरोक्त परिकल्पनाकें मानि ली तँ समाचारपत्रक पाठक बढ़यबाक हेतु निम्नलिखित प्रयास काज करय पड़त:

१.     किछु दिन पाठककें समाचारपत्रक मुद्रित प्रति मुफ्त उपलब्ध होइक। ई अनेक कारणसँ असंभव छैक। कारण, एकर ले अर्थ के जुटाओत? गाम-घरमे पुस्तकालय-वाचनालय तँ छैक नहि जे पहिने जकाँ लोक ओतय पढ़त। हमरो लोकनि आब समाचारपत्र मोबाइल आ टेबलेटहि पर पढ़ैत छी। अस्तु, ई-समाचारपत्र आ मोबाइल एडिशन अधिकसँ अधिक पाठक धरि पहुँचय।

२.      मिथिलांचलक विद्यालय सबमे समाचारपत्रक प्रिंट एडिशन मुफ्त पहुँचैक। आ स्कूलक प्रातःकालीन असेंबली मे मैथिलीमे ५ मिनटकेर समाचार वाचनक अनुमति भेटैक। एहि हेतु प्रायः सरकारी सहमति चाहिऐक। कालक्रमे मोर्निंग-असेंबलीमे उकृष्ट प्रदर्शनक हेतु चुनल छात्र सबकें वर्षमे एकबेर सांकेतिक पारितोषिक भेटैक।

३.      की मैथिल एहि हेतु एक मत हेताह जे, जे व्यवसायी/ प्रकाशक मिथिलांचलमे हिन्दी-अंग्रेजी समाचारपत्र बेचैत छथि तनिका समाचारपत्रक मैथिली संस्करण छापब अनिवार्य हेतनि। की एहन आन्दोलन संभव अछि. मैथिली पत्रिकाकें जं सरकारी आ गैरसरकारी विज्ञापन भेतैक तं ई असंभव नहि. पाठक बढ़तैक तं विज्ञापनो बढ़तैक.

४.     विगत शताब्दीक मैथिली आंदोलनी लोकनि बिना साधन, यातायात छिन्न-भिन्न रहितो कोना मिथिला भरिमे विद्यापति पर्वक प्रचार केलनि, से ककरोसँ छिपल नहि। आइ लगभग मिथिलांचलक प्रत्येक गाओं सड़कसँ जुड़ल अछि। की ई संभव नहि जे युवक लेखक-कवि  आ आंदोलनी लोकनि  स्थानीय उत्साही ग्रामीण युवकलोकनिक सङोर करथि, गाम-गाम जाथि ओतय आ पाठककें अपन साहित्य सुनबथिन। हमरालोकनि धियापुताकें मैथिलीक कथा-कविता पढ़बाक हेतु उत्साहित करिऐक। जे साहित्य धियापुताकें रुचतैक ओ कालक्रमे ताकि कए पढ़ब आरंभ करत। प्रायः एहि प्रकारक अभियान अगिला पीढ़ीमे मैथिलीकें जीवित रखबाक हेतु बिआ बाग करब-जकाँ होएत।एहि अभियानकें जँ वयस्क शिक्षाक अभियान संग जोड़ल जाए तँ सद्यः साक्षर भेल पाठक मैथिलीक स्थायी पाठक प्रमाणित हेताह। ई अभियान गाम अतिरिक्त महानगर धरि जाए, से आवश्यक. जुनि बिसरी, ओ अनपढ़ जे मैथिली छोड़ि आन कोनो भाषा नहि बजैत छथि, मैथिली हुनके बलें  मैथिली जड़ि धेने अछि।


       

 

 

           

   

 

Wednesday, November 29, 2023

Hats off Keyhole Miners

 Hats off Keyhole Miners

Collapse of under construction tunnel in Uttarakhand could not have come at a worse time. While India was celebrating Diwali the disaster struck and celebration quickly turned into deep anguish. That the visual media prioritized World Cup Cricket and the Assembly Election over the disaster and rescue efforts is a reflection of times we live in. Rescue efforts continued unhindered nonetheless.

This was not the first disaster India has seen. Badalaghat accident in 1981 killed hundreds of passengers when the train carrying them plunged into Bagamati River. India’s worst mining disaster in 1975 in Chasnala in Dhanbad killed nearly 375 miners. Disasters in construction, mining, road and rail accidents are so frequent that citizens often look at the casualty figures only and forget. Yet what was different this time? Availability of NDRF (created in 2005) is one such asset. Even more important than that is the place of disaster, availability of multiple technical, technological and logistical resources. Yet the task was not easy is borne out of the fact that the rescue took good seventeen days! Only redeeming fact, and also the cause of celebration is that not 1 life was lost! That is a huge success. Thus, all those involved in the rescue efforts, including the political leadership deserve kudos. However, it is the keyhole miners who take the cake. Success of basic methods finally where everyone else failed to achieve breakthrough reminds me of the couplet of Rahim:

रहिमन देखि बड़ेन को लघु न दीजिए डार

जहाँ काम आवे सूई कहाँ करे तलवार

Along with everyone else the heroes, the Miners deserve not only National gratitude but also suitable reward in kind.

Sunday, November 26, 2023

छठि: साठिक दशकक मिथिलाक गाममे

 

छठि पूजा: साठिक दशकक मिथिलाक गाममे

छठि पूजा बाल्यकालक सबसँ पुरान स्मृति म सँ  एक अछि। स्मरणीय जे छठि पूजा आन अनेक पर्वसँ भिन्न होइक। मुदा, तहियाक पूजा अजुका पूजाक विपरीत शान्ति आ सादगीक वातावरण मे मनाओल जाइत रहैक। केहन होइक तहियाक छठि पूजा। की विशेषता रहैक। अजुका पूजासँ की भिन्नता रहैक। चलू अजुका हाईवेक द्रुत गति जीवनसँ  दूर स्मरणक खुरपेरिया पर; हरियर आरि-धूर आ बाध-बोनक छाहरिमे थोड़ेक दूर हमरा संग चलू। जतहि नीक नहि लागय, हाईवे पकड़ि लेब। हमहू नबका फोर-लेन पर आपस भए जायब।

छठि पूजा वैदिक पूजा नहि थिक। सूर्य नवग्रहमे प्रथम थिकाह। छठि माई सूर्य ‘भगवान’क माता थिकीह। किन्तु, छठि माईक शास्त्रीय आधार ताकब कठिन। मुदा, लोक स्मृति आ लोक आस्थामे छठि पूजा कहिआसँ बसल अछि, कहब कठिन। एतबा अवश्य जे छठि पर्व समाजक सब वर्गमे तँ मनाओले जाइत अछि, इहो सुनल अछि जे सत्तरि-अस्सी वर्ष पहिने किछु मुसलमान परिवार सब सेहो हिन्दू  पड़ोसीकें टाका दए अपना दिससँ छठिमे अर्घ्यक हेतु सूप-कोनिया आ ढाकनमे प्रसादक व्यवस्था करबैत रहथि, से हमर स्वर्गीय पिता कहने रहथि।

छठिमे बहुत नियम-निष्ठा। उपवास बहुत लम्बा। धारणा रहैक जे छठि परमेसरीक पूजा-पाठ प्रसादक निष्ठामे त्रुटि भेलासँ ओ तुरत तमसा जाइत रहथिन। लोककें अनिष्ट भए जाइक। तें, हाथ उठबासँ पूर्व धियापुता गलतीओसँ प्रसाद म सँ किछु मुँहमे नहि दियए। से पितामही- स्वर्गीया गंगावती देवी- सेहो कहथि। मुदा, छठि परमेश्वरीक कृपा पर लोककेँ ततेक आस्था रहैक जे किछु गोटे धीयापुताकेँ इहो कबुला कए देथिन जे 'पाँच बरख पाँच घर भीख मांगि छठिक डाली हाथ उठायब'। आ तेँ ओ नेना सब हाथमे सूप नेने घरे- घर सांकेतिक भीख मांगथि आ भीखमे अपन विभवसँ जे जुरनि मिला कए माए छठिक प्रसाद बनबथिन आ हाथ उठबथिन वा उठबबथिन।

छठि पूजाक संबंधमे पुरान आस्थाक एक अधुनातन विचार अमेरिका निवासी डाक्टर मनोज कुमार चौधरीक मुँहे सुनल। चौधरीजी कहैत छथि: 'उर्जा स्रोत सूर्य देव के आभार ज्ञापनक ई पाबनि सबहक पाबनि अछि। लोक उत्सव अछि। मनुष्य- प्रकृति संबंध के मजबूत करैत अछि। छठि 'वामपंथी' पाबनि अछि। अहि में पंडा- पुरोहित के काज नहिं। वेद मंत्र आ  बहुत विन्यास के आवश्यकता नहिं। सूर्य देव के उर्जा आ पृथ्वीक उर्वरताक धन्यवाद ज्ञापनक महापर्व अछि।

मुदा, नियम-निष्ठाक बाधा आ लंबा उपासक कारण सब केओ हठे छठि नहि ठानथि। हमर गाम छोट। गामक तीन टोलमे प्रायः प्रत्येक टोलमे एक-एक महिला छठि उपास (उपवास) करथि। ओएह लोकनि अपन टोलक निर्धारित पोखरिमे हाथ उठयबा ले’ ठाढ़ होथि। साँझुक आ भोरुका अर्घ्य दिन प्रत्येक परिवारसँ सबल युवक युवती लोकनि लोकनि छिट्टा-पथियामे प्रसाद बान्हि माथ पर उठा घाट धरि लए जाथि। घाट पर सब अपन-अपन जगह ‘छापय’ माने जे जतेक जल्दी पहुँचल से ततेक नीक स्थान चुनलक। ककरो बहुत पसार होइक। केओ एके टा ढाकन वा कोनियासँ संतोष करय।

गामक सबसँ बड़का पोखरि-पुरनी पोखरिक घाट पक्का रहैक। ओतय प्रसाद पसारि रखबामे सुविधा होइक। हमरा सबहक घरसँ लग।  सब जल्दीसँ जल्दी पहुँचबाक प्रयास करय। भोरुका अर्घ्य  लेल तँ हमरा लोकनि अहल भोर पहुँचि जाइ। हम तँ सबसँ छोट रही। अधरतियामे उठिकए जायबे बड़का गप्प छल। भोरुका अर्घ्यक हाथ तँ सूर्योदयक बादे उठैक। किछु कलकत्ता कमयनिहार लोकनि फटाका आ फुलझड़ी सेहो आनथि आ घाट पर छोड़थि। तेज आवाजवला फटाकाकें ‘ रवाइश’ कहल जाइक। हमरालोकनि सेहो छोट-मोट छुरछुरी आ ‘भूमि-पटाका’ ल’ जाइ।

अजुका शहरी पूजाक विपरीत तहिया गाममे लाउडस्पीकर आ  रिकार्डेड गीत-नाद एकदम नहि होइक। महिला लोकनि थोड़-बहुत गीत गाबथि कि नहि से स्मरण नहि अछि। कतहु कोनो सजावट नहि। नहाय-खाय शब्दो नहि सुनने रहिऐक। जे महिला हमरा लोकनिक अर्घ्यक हाथ उठबथि से खरना प्रसाद- गुड़खीर- केराक पातमे लपेटि घरे-घर पहुँचा देथिन। खरनाक प्रसाद खेबाक हेतु प्रीतिभोजक तँ गप्पे नहि हो। एहि वर्ष बंगलोर मे खरनाक खीरक संग एक पड़ोसीक घरमे शाकाहारी दिव्य भोजनक निमंत्रण छल।

व्रती लोकनि, आ जनिका पानिमे ठाढ़ हेबाक कबुला रहनि, हाथ उठयबाक अवधिमे सूर्य दिस मुँह कए हाथ जोड़ि पानिमे ठाढ़ होथि। लोक बेरा-बेरी अपन-अपन कोनिया-ढकना- सूप उठा- उठाकय व्रतीक हाथमे देथिन आ ओ अर्घ्य चढ़बथि। कोनिया-ढाकन- सूपमे ठकुआ-भुसबाक अतिरिक्त केरा-कुसियारक टोनी- हरदिक ढेकी इत्यादि होइक। घाट पर नैवेद्यक अतिरिक्त केओ केओ, जकर कबुला-पाती होइक कुम्हारक बनाओल माटिक हाथी आ ओहि पर कुडवार (माटिक घैलक एक प्रकार) घाट पर सजबथि। दीप जरबथि। कतहु-कतहु पुरोहित लोकनि सेहो आबि कय छठि कथा कहथिन। यद्यपि, छठिक अर्घ्य- हाथ उठयबा- लेल पुरोहितक आवश्यकता नहि होइक। व्रती लोकनि सोझे अपने ‘हाथ उठबथि’।      

साँझुक पर्व दिन तँ धिया-पुता ‘ काल्हि ठकुआ-भुसबा-केरा भेटत’ केवल ताही आश्वासन पर कहुना संतोष करय। ठकुआ माने साँच पर ठोकल गुड़पूरी। भुसबा माने, अरबा चाउर चिक्कस (आटा)क आ चीनीक मधुर लड्डू (rice balls)। लोभ तँ बड होइक। मुदा, चेतनलोकनि धिया-पुताकें बोल-भरोस दए सम्हारथि।

भोरुका अर्घ्यक हाथ उठओलाक पछाति व्रती छठि माता आ सूर्य भगवानक कथा कहथिन:

सूर्य भगवानक माय पोखरि पर दाउर (काठ) पर घाट  कारी कंबल खिचैत रहथिन। ओम्हरसँ जाइत केओ दाई-माई पुछलखिन: की खिचै छी ?

सूर्य भगवानक माय खौंझा कए कहलखिन: सूर्यक कोंढ़-करेज!

तावते दोसर दिससँ सूर्य अबैत रहथिन। ओ खसि पड़लाह। माय खिचब छोड़ि, दौड़लीह; बाउ की भेल?

सूर्य भगवान हँसय लगलखिन। माए सूर्य भगवानक हँसी बूझि गेलखिन। कहलखिन, ‘मायक सराप (गारि-श्राप) दाँते  (ऊपरे-ऊपर) होइत छैक, आँते (मनसँ) नहि !’

एहि कथामे सन्तानक हेतु माईक मात्सर्यक प्रदर्शन छैक। ई प्रायः छठि परमेश्वरीसँ  कृपा पयबाक भावनासँ प्रेरित हो, से संभव।

छठिक घाट पर कोनो दोसर बूढ़-पुरानक मुँहसँ कथा हमर जेठि बहिन - श्रीमती लीला देवी- कहलनि:

कोनो गाममे एक किसान परिवारमे दू सासु-पुतहु रहथि। ओ लोकनि बेरा-बेरी खेत पर जा अपन जजात ओगरथि। हुनका लोकनि खेतमे एक कोलामे मटर केर खेती रहैक दोसर कोलामे कुसियारक। एक दिन छठि परमेश्वरी हिनका लोकनिक परीक्षा लेबाक विचार केलनि। अस्तु, पहिल दिन आबि ओ सासुसँ मटर केर छिम्मड़िक याचना केलखिन। बूढ़ी मटर छिम्मड़ि देब अस्वीकार कए देलखिन। ओही काल मे कतहुसँ किछु चिड़ै आयल आ मटर केर छिम्मड़ि तोड़ि उड़ि गेल। बूढ़ीकें तामस भेलनि। कहलखिन, लए जाह, छिम्मड़िमे केवल पिलुआ भेटतह !

दोसर दिन छठि परमेश्वरी पुनः अइलीह। ओहि दिन पुतहुक रखबारिक पार रहनि। छठि परमेश्वरी हुनकासँ कुसियारक याचना केलखिन। रखबारि पुतहु कहलखिन जतेक मन हो लए जाउ। छठि परमेश्वरी प्रसन्न भए चलि गेलीह। पछाति जखन ओ दुनू सासु पुतहुकें वरदान देबाक नेयार कयलनि तो फेर अइलीह। ओ सासुसँ पुछलखिन अहाँकें केहन रंग चाही ? कहलखिन : उज्जर। हुनका सौंसे देह चर्क ( सफ़ेद दाग ) फूटि गेलनि। पुतहु कहलखिन: पीयर। हुनकर वस्त्र पीताम्बरी भए गेलनि। देह सोने-सोनामय भए गेलनि। काले क्रमे हुनका लोकनि अपन चरित्रक फल पाछुओ संग नहि छोड़लकनि जकर फल वा अभिशाप ओ लोकनि अगिलो जन्ममे भोगलनि। कथाक आगु सेहो छैक।

शिक्षा ई जे केओ किछु याचना करय देब तँ अस्वीकार नहि करिऐक।                

घाट पर उपस्थित दाई-माई लोकनि ई कथा भक्तिपूर्वक सुनथि, प्रणाम करथि। बाँकी गोटे प्रसादक पथिया-चङेरा  उठबथि आ घूरि आबथि। भोरुका अर्घ्य दिन प्रसाद खेबाक प्रतीक्षा आओर पैघ परीक्षा।  मुदा, अनुशासन तँ रहैक ।

पछाति गाममे जखन परिवारक आकार छोट होइत गेलैक, प्रसाद उठाकए दूर घाट धरि लए गेनिहारक अभाव भए गेलैक तँ हमर माता अपनहि छठि करब आरंभ केलनि। पोखरि दरबज्जे पर छल। पहिने तँ कहै जाथिन एहि पोखरिक यज्ञ नहि भेल छैक, शुद्ध नहि छैक। मुदा, पछाति लोक तकरा बिसरि गेल।

हमर माताक लेल  कोनो उपास लेल कठिन नहि। चाहे ओ दुर्गाक उपास हो, जितिया हो, हरिवासर हो वा छठिक। एकादशी-चतुर्दशी-सोमवारी-मंगलवारी आ सालमे छौ मास रवि दिन क’ एक संध्याक तँ कोनो कथे नहि। मुदा, छठि ओ बेसी दिन नहि केलनि। पछाति हमहूँ दूर-दूर रहय लगहुँ। सब छूटि गेल। पहिने किछु वर्ष छठि- चौरचनक बद्धी आ अनंत चिट्ठीक संग लिफाफमे आबय पछाति सेहो बन्न भेल। सब पाबनिक संग छठि सेहो छूटल; जे पूत परदेसी भेल, देव पितर सबसँ गेल !  

बंगलोरमे छठि, नवंवर २०२३ 
एहि बेर बंगलोरमे छठि देखि गाम मोन पड़ि आयल। पूर्ण निष्ठा। कोलाहल नहि। पटना-जकाँ  माथ फटबावला गीत नहि। घाट परक मेला-ठेला आ घमगज्जर नहि। तें, एहि बेर बहुत दिनक बाद गामक शान्त वातावरणमें पूर्ण आस्थासँ होइत पवित्र छठिक  स्मरण भाव-विह्वल कए देलक।              

Saturday, November 18, 2023

 

Doogie: The dog who travelled alone by train from Delhi to Bangalore

Doogie in his infancy

Transfers and posting of the soldiers, sailors and air-warriors is well-known and is a part of life. What’s not known is that they move not only with the family and household luggage, servants but also with their pets and horses on military warrant. And this time during our journey from Shimla to Bangalore, Doogie was our proud pet moving by train with us! But we had no clue about what lay ahead and that this journey would turn out to be a memorable one.

Traveling long distance with pets by train involve certain details. The Guard’s cabin has a dog-box where booked pets are kept during journey. The owner has to provide food and water periodically. Only ‘pup in the basket’ can travel in a common carriage with the  owner/ ‘pet-parent’. A full-grown dog could also travel with the owner in a first class coupe those days.

Journey from Shimla to Bangalore by train is not straightforward. One has to travel by the toy-train from Shimla to Kalka junction, and by broad gauze train from Kalka to Delhi. Since Karnataka express originates from New Delhi, journey from Delhi to New Delhi junction too is a story in itself.

It was month of July1999. Transition from cool Shivalik hills to summer heat in Delhi had to felt to be believed. We reached Delhi early in the morning and went straight to the to the railway guard and told him about our onward journey by Karnataka Express from New Delhi the same evening. Having done that I took it for granted that the railways would send my pet to New Delhi Jn and see to it that he accompanied us to Bangalore by Karnataka Express that evening. For us we had the whole long day to spend in the retiring room at Delhi Jn.

Army does not accept any last minute ‘flap’ and we believe in ensuring things to the last detail. So, I traveled to New Delhi Junction in day time to ensure a ‘smooth operation’. But it was shock to me to find no trace of Doogie at the parcel office at the New Delhi railway station! This was a disaster I wasn’t prepared for.

Some say, to survive in the Army you have to be all in one- a crook, a liar, a killer and also a b…..d! I too was left with no option but lie.  So, I instructed my children (one in college and the other a high school student then) to see to it that they board the train at New Delhi with mother safely in the evening while I saw to it that Doogie was settled properly in the dog-box with the guard. Everyone agreed. Now, having achieved success in the first falsehood at which I have a poor record, I kept visiting the non-existent pet in the guard box periodically throughout the 2-day long journey without anyone suspecting what was amiss!

But things took a different turn when we reached Bangalore. So, I had to put a convincing act of shock to declare that Doogie was lost mysteriously!

There was a fair amount of shock, anger, shedding of tears as also the resolve to sue the railways (!), and finally a promise to find the ‘most loved’ Doogie at any cost. I took everything in my stride without a word.

Those who have served in transferable job know the chores one undertakes on reaching a new station. In the Army, they always provide a temporary accommodation on arrival. But you have to run for school admission, gas connection, and permanent accommodation, and in my case to the nearest library without which my wife children won’t survive; books are their staple diet. That done, I joined my duties once the journey period and joining time came to an end. And once you join the unit, you are back to the grind. But my children would have none of it. Doogie had to be found!

So, about a week after we reached Bangalore, one day in between my hospital duties I found time to travel to Bangalore City Jn and went straight to the parcel office and as I inquired about my dog, the lady clerk sitting behind the desk almost jumped out of her seat and exclaimed: Col Jha you left your dog and forgot!

I had no time to reason. Finding Doogie was my sole mission. So, I asked. ‘Where is he?’ The lady pointed to the far end of the platform across rail lines. I lost no time and as I walked across, lo and behold! There was Doogie at platform number eight!! Tired and dirty. He went almost berserk at seeing me. It was a happy ending finally.

But as the news of his travel alone by train from Delhi to Bangalore spread in our residential colony, children started flocking around him whenever we took him for a walk. Many would ask with twinkle in their eyes, ‘uncle is he the dog who travelled from Delhi to Bangalore alone?’

I had no doubt, a chance separation from the owner made Doogie such a hero among children in the Air Force colony.

 

          

Sunday, November 5, 2023

ककहरा का अभियान (समसामयिक हिन्दी कविता )

     ककहरा का अभियान

सत्तर बरस के लोग, समझते है सत्तर पार को नादान
इसलिए, चला रखा है,
उम्रदराज को ककहरा पढ़ाने का अभियान
क्योंकि,
तर्क चलता कहाँ ,
अगर मित्र ने
मान लिया बाबा वाक्य प्रमाण!
किन्तु हे, मित्र! न बाबा हैं चिर नवीन,
न आप ही हैं मोतियाबिन्दु से अभय !
इसलिए, बदलते रहिए चश्मे,
साफ रखिए कान।
क्या पता बदलते वक्त की आवाज,
और दीवारों पर लिखे शब्द से
रह जायें आप बेखबर,
क्योंकि,
बाबा
कभी भी
चोला भी बदल सकते हैं
और चाल भी!
(ककहरा का अर्थ = वर्णमाला )

Wednesday, November 1, 2023

नव भाषासँ संपर्क आ संवादक समस्याक आधुनिक समाधान

 

नव भाषासँ संपर्क आ संवादक समस्याक आधुनिक समाधान

संवाद प्राणी मात्रक आवशयकता थिक. जलमे दहाइत असंख्य सूक्ष्म जीवक बीच, मनुष्य वा आन प्राणीक शरीरक भीतर अनगणित कोशिकाक बीच, मनुष्यसँ मनुष्यक बीच, तथा भिन्न-भिन्न प्राणीक बीच संवाद चलिते रहैत छैक. संवादक भाषा आ व्याकरण भिन्न-भिन्न होइत छैक. विभिन्न भौगोलिक क्षेत्रमे मनुष्यो भिन्न-भिन्न भाषा बजैछ. तें जखन दू वा ओहिसँ बेसी भाषाभाषी, जे एक दोसराक भाषा नहि बूझैछ, एक ठाम जमा होइत छथि तं संवाद असंभव भए जाइछ, आ लोक अशक्तताक अनुभव करैछ.

हम अपने अनेक नव भाषाक संपर्कमे अयलहुँ. मुदा, भारतक भीतर सबठाम कोनो-ने-कोनो दुभाषियाक सहायता भेटिए जाइत छल. काज चलिए जाइत छल. मुदा, सबठाम केवल ‘काज चलब’ पर्याप्त नहि.

सर्वविदित अछि, चिकित्सा एवं स्वास्थ्य सेवामे स्वास्थ्यकर्मी एवं रोगी तथा परिचारकक बीच अनायास संवाद सफल चिकित्साक मूल थिक. भाषाक समस्या भेने ने चिकित्साकर्मी  रोगीसँ आवश्यक सूचना पाबि सकैत छथि, आ ने ओलोकनि नीक-जकाँ रोगीकें आवश्यक निर्देशे दए पबैत छथिन. एहना स्थितिमे रोगीक परिचर्या ले रोगी आ परिचारकक पूर्ण सहयोगक आशा करब असंभव. फलतः, चिकित्साक लक्ष्य पाएब सेहो कठिन भए जाइछ. भिन्न-भिन्न भाषाभाषीक बीच चिकित्सकक रूपमे हमर अपन अनुभव एहि लेखक आधार थिक.

सबसँ पहिने हम जाहि नव भाषाक संपर्कमे आयल छलहुँ ओ छल तिब्बती भाषा. वर्ष छल 1983 ई. तिब्बती भाषासँ संस्कृत सहित आन भारतीय भाषासँ सर्वथा भिन्न. लद्दाखी आ अरुणाचल प्रदेशक दूर-दराजक क्षेत्रक भाषा आ तिब्बती भाषामे किछु समानता छैक. मुदा, हमरा तँ लद्दाखी वा अरुणाचल प्रदेशक भाषाओसँ कोनो परिचय नहि छल.

सर्वविदित अछि ई तिब्बती शरणार्थी लोकनि 1959मे पूज्य दलाई लामाक संग भारत आयल छलाह. 1983 ई. धरि तिब्बती शरणार्थी लोकनिकें भारत अएना करीब तेइस-चौबीस वर्ष भए गेल रहनि. बहुतो किशोर-किशोरी भारतहिमे जनमल रहथि, एतहि पढ़ने रहथि. तें, अधिकतर तिब्बती शरणार्थीलोकनि , भारतक जाहि प्रदेशमे घर आँगन बसओने रहथि, ओतुके भाषा- लद्दाखी, हिमाचली, ओड़िया, कन्नड़- क अतिरिक्त हिन्दी सेहो बाजिए लैत छलाह. भारतीय भाषा बजनिहार इएह तिब्बती लोकनि हमरा अतिरिक्त आन अनेक भारतीय सैनिक लोकनिक हेतु दुभाषियाक काज करथि. हम जखन पहिल पोस्टिंग पर रेजिमेंटल मेडिकल ऑफिसर(RMO) क रूपमे असम पहुँचल रही तँ ‘दावा नोर्बू’ नामक नर्सिंग असिस्टेंट एवं अनेक हिन्दी भाषी तिब्बती शरणार्थी दुभाषिया-जकाँ हमर सहायता करथि. फलतः, तिब्बती शरणार्थी लोकनिक संग पदस्थापनाक तीन वर्ष सफलता पूर्वक तँ कटिए गेल, ओतय हम जे किछु-किछु बोल-चालक तिब्बती भाषा सिखल, आइओ स्मरण अछि. मुदा, ओ तीन वर्ष ने तिब्बती भाषा सिखबाक हेतु पर्याप्त छल, ने ओहि समयमे नव भाषा सिखब ओ हमर प्राथमिकता छल.

आरंभिक सेवाक तीन वर्षक जे अवधि तिब्बती शरणार्थी लोकनिक संग बीतल तकर पछाति करीब तेरह वर्ष धरि उत्तर भारतमे बीतल. ओहि तेरह वर्षमे हम डोगरी, पंजाबी, हिमाचली, हरियाणवी प्रभृतिक अनेक भाषाक संपर्कमे अयलहुँ. मुदा, हिन्दीसँ एहि भाषा सबहक शब्दभंडार, वाक्य-विन्यास, आ ध्वन्यात्मक समानताक कारण जे किछु सीखि सकलहुँ, सिखैत गेलहुँ. मुदा, ताहि बेसी सिखबाक ने आवश्यकता भेल आ ने इच्छा.  हँ, 1991 ई. मे किछु दिन कश्मीर गेलहुँ. ओतुका भषा सर्वथा नवीन बूझि पड़ल. कश्मीरीक प्रति जिज्ञासा नहि जागल, से नहि. मुदा, ओ काल कश्मीरमे आतंकवादक बिहाड़िक काल रहैक. पंजाबी आ डोगरीक विपरीत कश्मीरी भाषाक हिन्दी-मैथिली-बांग्लासँ कोनो समानता नहि. संस्कृत शब्दक अभाव तथा वाक्य-विन्यास एवं ध्वनिक असमानताक कारण हम कश्मीरी भाषाक किछुओ नहि सीखि सकलहुँ.

बहुत दिनक बाद, वर्ष 1999 मे हम पोस्टिंग पर बंगलोर पहुँचहुँ. कर्णाटकक भाषा कन्नड़ थिक. मुदा, दैनिक काजमे हमरा कन्नड़ सिखबाक कोनो काज नहि भेल. भारतीय सैनिक कोनो भाषाभाषी होथु, हिन्दी बजिते छथि. अस्तु, रोगीसँ संवादमे कोनो समस्या नहि. किन्तु, ओतय ‘कुरल’सँ परिचय एकटा एहन घटना छल जे हमरा सोझे तमिल भाषा सिखबाक हेतु प्रेरित कयलक. मुदा, अपनहुँ प्रयासे तमिल सिखबाक अभियानमे अओरो तेरह वर्ष लागि गेल. ओ अवधि, पहिने लेह आ लखनऊ, आ पछाति पोखरा (नेपाल) मे बीतल. तें, तमिल सिखब तखन आरंभ भेल जखन हम 2012 ई. अंतमे पांडिचेरी पहुँचहुँ. ओतय हमरा पहिल बेर अनुभव भेल जे तमिलनाडु-पांडिचेरीमे सफल चिकित्सक हयबा लेल तमिल बाजब अनिवार्य थिक. मातृभाषाक प्रति एतेक लगाओ हमरा आन कोनो प्रदेशक नागरिकमे देखबामे नहि आयल. तमिल लोकनि मातृभाषा-प्रेमक दृष्टिसँ बंगालीओसँ बहुत आगाँ छथि. फलतः, आइ हमरा जतबो किछु तमिलक ज्ञान अछि, पांडिचेरीएक देन थिक. ओतुका करीब नौ वर्षक प्रवास पढ़बा-लिखबाक दृष्टिसँ सेहो अत्यंत उर्वर प्रमाणित भेल, से निर्विवाद.  

पांडिचेरी छोड़लाक पछाति, नव भाषाक संग हमर परिचयक एक अध्याय एखनो बाँकीए छल. कर्णाटकमे सैन्य-सेवा अवधिक उन्नैस वर्षक बाद- मार्च 2021 मे हम पुनः बंगलोर अयलहुँ . एतुका ग्रामीण नागरिकलोकनिक  एकमात्र भाषा कन्नड़ थिक. यद्यपि बंगलोरमे तमिल आ तेलुगु भाषीक अतिरिक्त हिन्दीभाषीक संख्या थोड़ नहि. तथापि, श्री सत्यसाईं जनरल हॉस्पिटलमे, जतय हम एखन निःशुल्क सेवा दैत छिऐक, जे स्थानीय ग्रामीण रोगी अबैत छथि, से अधिकतर कन्नड़ वा तेलुगु बजैत छथि. माने, हम हिनका लोकनिक सामने पुनः बौक-बहिर छी. तमिलक ज्ञान किछु-किछु सहायता अवश्य करैछ, मुदा, किछुए. मुदा, वर्ष 1919 आ 2023 क बीच बड़का अंतरालमे अनेक बड़का परिवर्तन भए चुकल छैक. सर्वज्ञ बाबा गूगलक अवतार महात्मा बुद्ध वा महावीरक अवतारसँ कम नहि. एहन कोनो प्रश्न नहि, हिनका जकर उत्तर नहि बूझल छनि. एहन कोनो भाषा नहि जे हिनका बौक-बहिर बना सकैत अछि. फलतः, आवश्यकता पड़ने हमहूँ मोबाइल फोन पर Google translate खोलैत छी. मूल भाषामे अंग्रेजी दए, अनुवादक भाषा कन्नड़ वा तेलुगु सेट करैत छी. माइक ऑन करैत छी, आ अपन प्रश्न पूछैत अंग्रेजीमे पुछैत छिऐक. क्षण भरिक विरामक पछाति, रोगी हमर प्रश्न सोझे कन्नड़ वा तेलुगुमे सुनिते नहि छथि, ओ मोबाइल फोन पर अपन भाषामे ओएह प्रश्न पढ़िओ लैत छथि. अर्थात् बाबा कन्नड़ वा तेलुगुमे प्रश्न पुछैत छथिन आ रोगीएक भाषामे उपचार सेहो बुझबैत छथिन. अस्तु, बाबाक जय हो !

हं, बीचमे हमरा एक बेर रोबर्ट काडवेल केर A Comparative Grammar of the Dravidian or South-Indian Family of Languages क पुनः परायणक विचार सेहो भेल छल. उद्देश्य ई जे एहि व्याकरणसँ हम तमिलकें सुधारबाक अतिरिक्त, कन्नड़ आ तेलुगु सेहो सीखि ली. किन्तु, ई निर्विवाद जे बोलचालक भाषा सिखबाक हेतु व्याकरण नहि, भाषा सुनय आ बाजय पड़ैत छैक. इएह कारण थिक अद्यावधि  भारतक जे छात्र-शिक्षक अंग्रेजी सिखबाक लोभें व्याकरण पढ़ैत जिनगी बिता देलनि, अधिकतर अंग्रेजीमे संवादक हेतु दक्ष नहि भए सकलाह. अस्तु, Robert Caldwell  एखन कात जाथु, Google शरणम् गच्छामि !

हँ, गूगल बाबाक कारण दुभाषियालोकनिक आ अनुवादक माध्यमसँ जीविका उपार्जन कयनिहार विद्वान लोकनिक की हेतनि, से लाख टाकाक प्रश्न थिक. तखन, कहितो छैक, जे जन्म लैछ, कहुना जीविका ताकिए लैछ!                     

Friday, October 27, 2023

आदर्श वा नीक चिकित्सक ककरा कही

 

आदर्श  वा नीक चिकित्सक ककरा कही

रोग सबसँ बड़का दुःख थिक. आरोग्य सबसँ बड़का सुख.1 किन्तु, रोग ततबे स्वाभाविक थिक जतेक जीवन. बहुतो रोग स्वयं दूर भए जाइछ. बहुतो रोग चिकित्साक पर्यन्तहु शरीरकें घर बना लैछ. किन्तु, रोगक उचित चिकित्सा कोना हो ताहि पर चरक संहिताक उक्ति ततेक सटीक छैक जे तिरुवल्लुवर धरि ओकरा यथावत् दोहरा देलनि:

रोगी वैद्य सेवक उपचार

चारि खाम्ह पर रोग-विचार

कुरल, 950

उपरोक्त स्पष्ट उक्तिक टीका अनावश्यक थिक. किन्तु, एहि चारू स्तंभमे सबसँ प्रधान भिषक् अर्थात् वैद्य थिकाह, से चरक संहिता स्पष्ट कहैछ. तेँ चिकित्सक ‘नीक’ होथि तकर अपेक्षा सबकें होइछ. चरक संहितामे वैद्यकेर गुण तं निर्दिष्ट छैके 2, ओहिमे तं एतेक धरि कहल गेल छैक जे ‘ मूढ़ वैद्य चिकित्सा करथि ताहिसँ नीक जे आत्महत्या कए ली. कारण, आन्हर जेना हाथसँ टोईया-टापर कए भयभीत भए चलैछ, जेना वायुक वेगसँ दहाइत नाओ कतहुसँ कतहु चल जाइछ, तहिना मूढ़ वैद्य चिकित्सा-कर्ममे प्रवृत्त होइत छथि.3

अस्तु, आदर्श चिकित्सकक ककरा कही एतय एही विन्दु पर विचार करैत छी. मुदा, एहि विन्दु पर विचार करबासँ पूर्व देखिऐक जे चिकित्सकसँ रोगीकें की अपेक्षा होइछ. ताहिसँ उत्तर स्वयं स्पष्ट भए जायत.  

मृदुभाषी, प्रसन्नचित्त, आ रोगीक गप्प सुननिहार ओ चिकित्सक जे मनोनुकूल चिकित्सा करथि- जे रोगीकें भावय, से वैद फरमाबय- तेहन चिकित्सक सब तकैछ. तथापि, शास्त्र-सम्मत चिकित्सासँ जे चिकित्सक शीघ्र आरोग्य सुनिश्चित करथि, से आदर्श चिकित्सक थिकाह. एहिमे  दू मत नहि हेबाक चाही. अस्तु, एही सब विन्दु पर कनेक विस्तारसँ चर्चा हो.

रोगीसँ संवाद आ समुचित व्यवहार

पीड़ाग्रस्त रोगी आर्त होइछ. रोग आ रोगीक प्रकृति रोगीक मानसिक परिस्थितिकें कमोबेश प्रभावित करिते छैक. से बिसरबाक नहि थिक. तथापि, एखन धरि भारतमे मेडिकल ग्रेजुएटक एम.बी.बी.एस.क पाठ्यक्रममे रोगीक मनोविज्ञान, रोगीसँ संवाद आ व्यवहारक विधिक  समावेश नहि छैक. पढ़ाई आ प्रशिक्षणक अवधिमे अनौपचारिक रूपें रोगीक संग समुचित व्यवहारकें बेर-बेर रेखांकित अवश्य कयल जाइछ. अस्तु, चिकित्सकसँ सहृदयता आ नम्रताक अपेक्षा अवश्य कयल जाइछ. एहि सबकें देखैत, जं रोगी चिकित्सकक व्यवहारसँ  संतुष्ट भए आपस भेलाह, तं चिकित्सक ‘रोगीक संग व्यवहार’क दृष्टिसँ सफल भेलाह’; सफलताक श्रेणी उतंम, मध्यम वा साधारण भए सकैछ. चिकित्सकक व्यवहारसँ अप्रसन्न रोगी चिकित्सककें व्यवहारक दृष्टिसँ असफल घोषित केलनि. रोगी आ चिकित्सकक बीच समुचित व्यवहारक रीतिक इएह निकती/ तराजू थिक.

रोगीक असंतोषक कारण

रोग-समन आ रोग-निवारणमे असफलता तथा समुचित व्यवहारक अभाव चिकित्सकसँ रोगीक असंतोषक दू प्रमुख कारण थिक. किन्तु, सफल चिकित्सा आ नीक व्यवहारक अतिरिक्त रोगीक असंतोषक आओरो अनेक कारण होइछ. एहिमे ‘डाक्टर गप्प नहि सुनैत छथिन’, ‘बड्ड जाँच करबैत छथिन’, ‘ बहुत दवाई लिखैत छथिन’ आम शिकाइत थिक. यद्यपि, ‘डाक्टर  दवाईए नहि लिखैत छथिन’ तेहनो शिकाइत कखनो काल सुनबामे अबैछ. मुदा, ‘बिगड़ैत छथिन’ ई शिकाइतक अति थिक. एहन व्यवहार अवांछनीय थिक.

चिकित्साक प्रत्येक विकल्पक विषयमे सूचनाक अभाव रोगीक हेतु चिकित्साक सुलभ आ सस्त विकल्प चुनबामे बड़का बाधा थिक. ई चिकित्सकक कर्तव्य आ रोगीक अधिकार थिकनि जे रोगक प्रकृति, जाँच-पड़ताल, आ चिकित्साक प्रत्येक विकल्प रोगीकें बुझाओल जाय, जाहिसँ रोगी आ परिचारक रोगीक हितमे सुलभ आ कारगर चिकित्साक विकल्प चुनि सकथि. अजुका चिकित्सा प्रणालीक ई कमजोरी थिक जे बहुधा रोगीकें सम्पूर्ण सूचना नहि भेटैत छैक, वा आधा-छिधा सूचना भेटैत छैक. एकरा पाठक लोकनि, उचिते, 'अन्हरजाली' कहैत छथि. जुनि बिसरि जे चिकित्सा व्यवस्था उपभोक्ता संरक्षण अधिनियम 2019 क अधीन अछि.4 फलतः, अधिनियम अंतर्गत उपभोक्ता संरक्षणक कानूनक अनुपालन नीक चिकित्सक आ उत्तम स्वास्थ्य संस्थाक कर्त्तव्य थिक; नियमक उल्लंघन दण्डनीय थिक.     

आब उपरोक्त प्रत्येक विन्दु पर विस्तारसँ  विचार करी.

‘डाक्टर गप्प नहि सुनैत छथिन’

रोग निदानक लेल रोगक इतिहास, आ चिकित्साक  इतिहास बूझब आवश्यक होइछ. तें, चिकित्सा विज्ञानक पढ़ाईक पहिल चरणमे शरीर-संरचना (Anatomy), शरीर-क्रिया (Physiology) आ जीव-रसायन (Biochemistry)क आधारभूत शिक्षाक पछाति, दोसर चरणमे, रोगक चिकित्साक इतिहासक संकलन (history-taking) आ शरीर-परीक्षाक कला (Art of Physical Examination) पढ़ाओल जाइछ. यद्यपि, अनुभवी चिकित्सककें, आम बीमारीक रोगीकें देखि, रोगीक स्वरुप आ शरीर पर रोगक प्रभावक कारण, रोगक निदान (diagnosis) करब कठिन नहि, तथापि चिकित्साक सलाह देबासँ पूर्व रोगक इतिहास पुछब आ शरीर परीक्षाक प्रक्रिया अनिवार्य थिक. किन्तु, से जं नहि भेल, तं रोगीकें हताशा होइत छैक, उचितो छैक. गप्प सुनबाक सीमा एतबे धरि सीमित नहि छैक. जेना ऊपर कहल गेले, रोग, जांच एवं चिकित्साक प्रत्येक बिंदुकें बूझक रोगीक अधिकार थिकैक. रोगीकें सब बातकें बूझि अपन हितमे निर्णय करबाक स्वतंत्रता छैक. हुनका ई अवसर भेटब अनिवार्य थिक.

उपरोक्त रोगक इतिहास आ शरीर परीक्षाक अतिरिक्त, आवश्यक भेने, लेबोरेटरी जाँच-पड़ताल आ स्कैनिंग-इमेजिंग (scan and imaging) सामान्य थिक. ओना विगत किछु वर्षमे चिकित्साक पारंपरिक रीतिमे अनेक परिवर्तन भेलैए. मेडिकल निदान संबंधी उपकरण (Medical diagnostic equipment) आ  जाँच-पड़ताल विज्ञानक अभूतपूर्व विकास बहुत सीमा धरि रोगक इतिहासक अनुसन्धान आ शरीर-परीक्षाकें गौण केने जा रहल अछि. एतेक धरि जे आब  कतेक चिकित्सकक सलाह-कक्ष (consultation room) मे रोगीक जाँच करबाक-बिछाओन ( examination couch) सेहो नहि भेटत. अल्ट्रासाउंड आ ह्रदयक इकोग्राफी (ultrasound and echocardiography) machine क उपलब्धताक कारण, डाक्टरक पहिचान, stethoscope, सेहो लगभग अनावश्यक आभूषणक रूप धेने जा रहल अछि.

रोगक निदानक विधिमे परिवर्तन आ ओकर कारणकें एक उदाहरणसँ स्पष्ट कयल जा सकैछ. पेटक दर्द/ पीड़ा अति सामान्य रोग थिक. एकरे उदहारण ली. पेटक दर्दक कारणक निदान हेतु पहिने रोगक इतिहासक विस्तृत पूछताछ आ सघन शरीर परीक्षा ( detailed physical examination) आवश्यक होइत रहैक. आइ अनेक प्रश्नक उत्तर लगभग पेटक अल्ट्रासाउंड (Ultrasound scan)सँ भेटि जाइछ. तखन मौखिक अनुसंधान आ शरीर-परीक्षा कोन आवश्यकता?  किन्तु, ओतबासँ ओहि रोगीकें कोना संतोष हेतैक, जकर नव अनुभव अपन पुरान अनुभवसँ मेल नहि खाइत छैक. ऊपरसँ आवश्यकता भेने  CT-scan, MRI-scan, PET-scan, प्रयोगशाला विज्ञान (laboratory science)क विभिन्न प्रकारक आटोमेटिक उपकरण (autoanalyzer) चिकित्सककें रोग संबंधी एहन सब सूचना उपलब्ध करा दैछ, जे सूचना आन सामान्य जाँच-पड़तालसँ  नहि भेटि पबैछ.  ततबे नहि, जाँच-पड़तालक नव-नव विधिसँ रोगक निदानक अतिरिक्त, आगू चलि कए  रोग पर चिकित्साक प्रभावक संग-संग  रोगमे सुधार वा वृद्धिक प्रमाण सेहो भेटि जाइछ. एहि सबसँ केवल निदाने (diagnosis) टा नहि सुलभ भेलैए, बल्कि समयक बचतसँ  चिकित्सा-व्यवस्थामे दक्षता (efficiency) आ उत्पादकता (productivity) सेहो बढ़लैए. हं, जाँच-पड़तालमे आधुनिक उपकरणक अत्यधिक उपयोगसँ  चिकित्साक खर्च बढ़लैए. बढ़ैत खर्चक मारिसँ  बहुतो रोगी चिकित्सा नहि करा पबैछ. अस्तु, रोग-निदानक पांपरिक पद्धति आ अत्यावश्यक आधुनिक जांच-पड़तालसँ सर्वसाधारण धरि चिकित्सा सुविधा कोना पहुँचाओल जाय, आइ से एकटा चुनौती थिक. किन्तु से एतय विवेचनाक विषय नहि. तथापि, आधुनिक प्रगति चिकित्सा-विज्ञान, चिकित्सा पद्धति आ ताहिमे चिकित्सकक भूमिका कोना प्रभावित करत तकर परिणाम आब विकसित समाजमे देखबामे आबि रहल अछि. अत्याधुनिक चिकित्सा पद्धतिक प्रभाव भारतहुमे देखल जा सकैछ.5 मोबाइल फ़ोन, इन्टरनेटक माध्यमसँ डाक्टरी सलाह आ चिकित्सा आ गूगलक माध्यमसँ रोगक स्वयं निदान एकर उदाहरण थिक. Covid-19 क महामारीक समय दूर-दूर धरि इन्टरनेट केर माध्यमसँ चिकित्सा-सुविधाक प्रसार एकर उदारण थिक. अस्तु, ई व्यवस्था आब आनो रोगक चिकित्साक हेतु कारगर अस्त्र बनि प्रमाणित भए रहल अछि.     

आब एकटा दोसर विषय: चिकित्सा पर बढ़ैत व्यय. एहिमे कोनो दू मत नहि जे आधुनिकतम उपकरणक आ चिकित्सासँ  अनेको कॉर्पोरेट स्वास्थ्य संस्थानक आय आ मुनाफामे निरंतर वृद्धि होइछ. चिकित्सा सेवामे बढ़ैत खर्चसँ जं एक दिस मध्यम वर्ग मेडिकल इंश्योरेंसक ऊपर जेबसँ टाका खर्च वहन करैछ,  तं दोसर दिस, असंख्य निर्धन रोगी आधुनिक चिकित्साक  सुविधा नहि उठा पबैत छथि.  व्यवसायमे वृद्धि (growth) बाजारक मांग थिक. मुदा, बढ़ैत मेडिकल खर्चसँ केओ नहि बचैछ. एहन वातावरणमे जनसामान्यक शिकाइत- ‘ डाक्टर गप्प नहि सुनैत छथिन’, ‘ बड्ड जाँच करबैत छथिन’, ‘ बहुत दवाई लिखैत छथिन’ - अनर्गल नहि. एकर समाधानक हेतु समाज आ सरकार तथा निजी चिकित्सा व्यवस्था कोनो मध्यम मार्ग ताकए, से वांछनीय थिक. प्राथमिक, रेफरल आ उच्चस्तरीय चिकित्साक सरकारी व्यवस्थाक लाभ सब धरि पहुँचय, से तं सरकार सुनिश्चित कइए सकैछ. ई आवश्यको थिक. मुदा, देशक प्रत्येक भागमे एहि दिशामे एक रंग सफलताक प्रमाण नहि भेटैछ.

चिकित्सा प्रक्रियाक प्रति रोगीक धारणा आ संतुष्टि

चिकित्सकक संपर्कमे अबैत प्रत्येक ‘रोगी’क  हेतु औषधि आवश्यक नहि होइछ. किन्तु ई सबकें बुझायब संभव नहि. व्यक्तिक रोग, व्यक्तित्व, धारणा, शिक्षा,  व्यक्तिक विचार आ व्यवहारकें प्रभावित करैछ.  सर्व विदित थिक, परहेज आ जीवन-पद्धतिमे परिवर्तन (life-style modification) सँ बहुतो रोगमे सुधार एवं  निराकरण संभव छैक.  किन्तु, एहू हेतु  सबकें सहमत करब संभव नहि, विशेषतः एहन रोगीकें जनिका प्रत्येक लक्षण- जेना, पेट दर्द, गैस, जलन, अतिसार- कब्जी, मन्दाग्नि वा अत्यधिक भूख, मथदुक्खी, चक्कर, इत्यादिक- लेल एक-एक टा फूट-फूट औषधिक अपेक्षा होइत छनि. एहन रोगीकें थोड़ औषधि वा औषधिक बिना संतुष्ट करब कठिन. चिकित्सा सेवामें हमर अपन दीर्घ अनुभव कहैछ, कतेकोकें व्यक्तिकें अस्पतालसँ  बिनु औषधिक आपस आयब, मंदिरसँ बिनु प्रसादहि घूरि आयब सन प्रतीत होइत छनि! अस्तु, चिकित्सकक कहब जे ‘रोग नहि, तं औषधि किएक?’ क प्रश्न वा सुझाव निरर्थक होइछ. यद्यपि, न्यूनतम आ केवल आवश्यक औषधि देब रोगीक हित थिक.            

दोसर दिस, मधुमेह, अधिक रक्तचाप-सन रोग, आरंभमे जकर कोनो लक्षणे  नहि होइछ, तकर चिकित्सा लेल रोगीकें सहमत करब आ चिकित्सामे निरंतरता रखबा लेल प्रेरित करब कतेको बेर बड़का चुनौती प्रमाणित होइछ. जीवन पद्धतिमे परिवर्तन (life-style modification) सँ रोगकें सुधारबाक सुझावसँ रोगीकें सहमत करब आओर बड़का चुनौती थिक. मधुमेह (Diabetes), हृदयक धमनीक रोग (Coronary Artery Disease), मोटापा (obesity), रक्तमे वसा केर अधिकता (hyperlipidemia) प्रभृतिक रोग एहन रोग सब थिक जकरा हेतु जीवन पद्धतिमे परिवर्तन- थोड़ भोजन आ भोजनक अवयवमे परिवर्तन, भोजनमे नोनक मात्र घटायब, टहलब आ व्यायाम, धूम्रपानक त्याग- इत्यादि अनिवार्य  बूझल जाइछ. किन्तु, एहनो रोग सबहक सब रोगीकें सहमत करब आ चिकित्साक लक्ष्य प्राप्त करब सुलभ नहि. एहि सबहक हेतु शिक्षा, समाजिक हस्तक्षेप, आ चिकित्सकक निरंतर प्रेरणा सहायक भए सकैछ. विगत किछु वर्षमे योगाशन एवं व्यायामक प्रति समाजमें जागरूकता बढ़लैए. ई परिवर्तन उत्साहवर्धक थिक. तथापि, बिना औषधिक चिकित्सा वा जीवन पद्धतिमे परिवर्तनक सुझाव जं रोगीकें नहि रुचलनि तं संभव अछि चिकित्सकक ऊपर ‘बेकार डाक्टर’क लेबुल साटल जाइनि, वा रोगी चिकित्सक बदलि लेथि.

ततबे नहि, अनेक सामजिक-सांस्कृतिक धारणाक विपरीत चिकित्सकीय सलाह सेहो रोगीकें सोझे ग्राह्य नहि होइछ. तहिना, कतेक बेर मेडिकल प्रैक्टिसनर लोकनि द्वारा पसारल भ्रान्ति सेहो तेहन बद्धमूल धारणा बनि जाइछ, जकरा उखाड़ब बाँसक ओधि उखाड़बा जकाँ कठिन थिक. एंटीबायोटिकक प्रत्येक कोर्सक संग ‘विटामिन’क गोलीक प्रयोग एहने एक गोट अवैज्ञानिक धारणा थिक, जकर बीजारोपण औषधि-उत्पादक लोकनि चिकित्सक समुदायकक सहायतासँ दीर्घ काल धरि करैत आयल छथि. आब एहन धारण कतेक ठाम बद्धमूल भए गेल अछि. समाजमे एहन आओर अनेक अवैज्ञानिक धारणा प्रचलित अछि. तथापि, जाहि पारंपरिक जीवन पद्धतिसँ केओ दीर्घायु, जीवन भरि निरोग रहल होथि, कोनो विशेष परिस्थितिमें तनिक जीवन पद्धतिमे परिवर्तन प्रथम दृष्टया भले शास्त्र-सम्मत बूझि पड़य, किन्तु, अनावश्यक थिक.

सारांश

सफल लोकप्रिय चिकित्सकक हेतु जतबे आवश्यक अधीतशास्त्र-शास्त्रमे निपुण- हएब थिक, ओतबे आवश्यक थिक व्यवहार कुशल हएब. जुनि बिसरी, रोगीक गप्प सुनब सेहो चिकित्सा थिकैक. शास्त्र-संगत सुपथ चिकित्सा कयनिहार, व्यवहार कुशल चिकित्सक, आदर्श चिकित्सक थिकाह. व्यवहार कुशल हएब आवश्यक तं थिके, ई शास्त्रमे निपुण चिकित्सकक हेतु सोना पर सोहागा थिक. जखन शास्त्र- सम्मत चिकित्सा, चिकित्सकक सहृदयता आ कुशल व्यवहार, तथा रोगीक अपेक्षा चिकित्साक तराजूक दुनू पलड़ाकें संतुलित करैछ, तखन आदर्श चिकित्साक लक्ष्य स्वतः पूर्ण भए जाइछ. कारण, रोगमुक्त संतुष्ट रोगी  चिकित्सकक हेतु सबसँ बड़का तगमा थिक. आब अन्तर्राष्ट्रीय स्तर पर चिकित्सा-व्यवस्थाक बदलैत स्वरुप आ रोगीक आकांक्षा भविष्यमे कोन स्वरुप लेत भविष्ये कहत. भारतमे राष्ट्रीय आयुर्विज्ञान आयोगक निरंतर हस्तक्षेपक परिणाम सेहो भविष्येक गर्भमे अछि. हं, ई जुनि बिसरी जे डाक्टर-वैद्य रोगक विश्वकोश नहि थिकाह.6

सन्दर्भ

1. चरक संहिता, भाग-1(1948) कविराज अत्रिदेव गुप्त, भार्गव पुस्तकालय, बनारस. अध्याय 9, श्लोक,4

2.श्रुते पर्यवदातत्वं बहुशो दृष्टिकर्मता ।

 दाक्ष्यं शौचमिति ज्ञेयं वैद्ये गुणचतुष्टयम्  ।।

 चरक संहिता, भाग 1, अध्याय 9, श्लोक 6 ;

3. सति पादत्रये ज्ञाज्ञौ भिषजावत्रकारणम् ।

वरमात्मा हतोऽज्ञेन न चिकित्सा प्रवर्तिता।।

चरक संहिता, भाग 1, अध्याय 9, श्लोक 15    

4. https://www.indiacode.nic.in/bitstream/123456789/15256/1/a2019-35.pdf accessed 28 Oct 2023 

5 . Eric Topol. The patient will see you now (The future of medicine is in your hands. New York: New York 2015.

6 . https://kirtinath.blogspot.com/2018/12/blog-post.html accessed 27 Oct 2023.

               

     

  

मैथिलीकें जियाकय कोना राखब: समस्या आ समाधान

कीर्तिनाथक आत्मालापक पटल पर 100 म  लेख   मैथिलीकें जियाकय कोना राखब: समस्या आ समाधान  कीर्तिनाथ झा वैश्वीकरण आ इन्टर...

हिन्दुस्तान का दिल देखो